مەلۇمكى ، ئۇيغۇرلار مىڭ يىللار جەريانىدا ئېۋراسىيە خەلىقلىرى بىلەن بىرلىكدە ياشىغا ۋە خىتما ، باسمقۇنچىلىرىنىڭ ئېۋراسىيەنىڭ غوجىسى بولۇش ۋە ئۇنىڭ مىللەتلىرىنى خەنلەرگە سىڭدۇرىۋېتىش نىيېتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىشىغا قارشمى كۈرەشدە ئۇيۇشتۇرۇش رولىنى ئويناپ كەلگەن. مىللەتنىڭ نامى ،” ئۇيغمۇر“ دىمگەن ئاتمالغۇمۇ ، يمالغۇز مىللەتنىمڭ نامىنىلا ئەمەس ، شۇنلاقلا ئۇيۇللۇقنى كۆرسېتىپ كەلگەن. XX ئەسىردە ، قىسقىلا مۇددەت بەرپالىقدا بولغان ، شەرقى تۈركستان جەمھۆرىيېتىەۇ” ئۇيغۇر“ ئاتالغۇسىنىڭ ئۇيۇللۇق مەنېسىنى جارى قىلدۇرغان ئىدى. س س س ر
– نىڭ پارچىلىنىشىدىن كىيىنكى خىتاينىڭ ئېۋراسىيەنى ئۆمىلىەە ئستلا قىلىمش ھەركەتلىمرى ، ئۇتتمۇرا ئاسىيە دۆلەتلىرىنىڭ ۋە رۇسىيەنىڭ كۈن ساناپ قۇدرەت تېپىۋاتقان خىتاينىمڭ ئمۇ ، ھەركەتلىمرىگە مۇناسمىپ لايىمق جۇۋاپ تاپالەا ،، ئامالسىز ئۇنىڭ خما ئەشميا مەنەېميىگە ، جىەىيالەماش ستراتېگىيەسمنىڭ ئىجراچىلىرىغما ئايلېنىمپ قېلىۋاتقانلىقى ،
بىزنىڭ يۇقۇرىدىكى پىكرىەىزنىڭ توغرىلىقىنى تەستىقلىەاقتا. ئەپسۇسكى ، ۋاقىت ئارقىغما قايتەايمدۇ ، ئۆتكەن خاتالىقنى تۈزۈگىلى بولەايدۇ. ستالىننىڭ شەرقى تۈركسناندىكى قول چوماقلىرى ،
موسكۋانىڭ كۆرسەتەېسىگە بىنائەن ، ئالغمان قمۇراللارنى سموۋېتكە قايتۇرۇپ بىرىشنى جىددى تەلەپ قىلدى. بۇ ، ھېچ قانداق خەلىق ئارالىق مۇناسمىۋەت قېلىپىغما چۈشمەەيدىغان ۋە دۆلەتلەر ئارا سىياسەتدە كۆرېنىپ باقەىغان كۈچلىكنىڭ ئاجىزغا ئىشلەتكەن بېسىەى ، توغرىراقى ، ئوچۇقدىن – ئوچۇق بۇلاڭچىلىق ئىدى.
چۈنكى ئېلىنغان قۇراالار ھەققى باھاسىدىن ھەسسىلەپ ئۈستۈن تۆلىنىپ بولغمان ، ئمازاد شمەرقى تۈركستان جۈمھۆرىيېتى پۈتۈن ئۇيغۇرستان ئاھالېسى ئىتىراپ قىلغمان ، ئەمېلمى مۇسمتەققى ، دۆلەت ئىمدى. شمۇنداق قىلىپ ، شەرقى تۈركستان ئارمىيېسى قۇرالسىزلاندۇرىلىدى ، ئۇنىڭ ھۆكۈمېتى خىتا ، باسقۇنچىلىرى بىلەن مەجەمۇرى سۆھەەت ئۈستېلىگە ئولتۇرغۇزىلدى. ئۇيغۇرستانلىقلارنىڭ خائىشىسىز قۇراللىق كۈرەش توختۇتىلىدى ، كەلگۈسى ئېنىقسىز ، تەشۋىشلىك تىنىچلىمق ھايمات باشلاندى. ئازادلىق ھەركېتىنىڭ يېرىم يولدا توختۇتىلغانلىقىنىڭ سەۋېەىنى ۋە شەرقى تۈركستان ھۆكۈمېتىنىڭ سىياسى ھەركەتلىرىنى خەلىق چۈشەنەەيتدى. تۈنۈگۈنكى دوس” ئىزىلگەن ئەل ۋە ئاچلار دۇنياسمىنىڭ تايانچىسمى ئۇلمۇق“ ستالىننىڭ ۋە سوۋىتلەر ئىتتىپاقىنىڭ سېتىۋەتكەنلىكىنى بىلەەيتتى. بۇنىڭغا قارىەا ،، خىتا ، باسقۇنچىلىرى بېسىۋىلىپ
60 يى ، ئۆتكەندىن كىيىن ، ئۇيغۇرستاننىڭ 3 ۋىلايېتىدە خەلىق ئۆزىنى تەكرار ئۆز زىەىنىنىڭ غوجايىنى ھىس قىلىشقا باشلىدى. ھۆكۈمەتنىڭ جىەى ئورگانلىرىدا خەلىق ۋە دۆلەت خادىەلىرى ئۆز( ئانما تىلمدا گەپلىشمىدىغان ۋە بىمر – بىرىنى تەرجىەانسىز چۈشىنىدىغان بولمدى ،
چمۈنكى ئۇيغۇرسمتان ئاھالېسمىنىڭ % 98
بىمر- بىرىنمى تەرجىەانسمىز چۈشىنىدىغان بىر خەتلىك تۈرك مىللەتلىرى ئىمدى. ئانما تىللىمق مەكمتەبلەر ئۇمۇمىيۈزلىمك ئېچىلىشمقا باشملىدى. ئەلەىساقدىن داۋاملىشىپ XX ئەسىرنىڭ بىرىنجى يېرىەىدا مۇستافا كامال( ئاتا تۈرك ۋە لېنىن ئۈزۈۋەتكەن ، تمۈرك مىللەتلىرىنىڭ يېزىق
( خەت بىرلىكى- مىللەتلەر ئارا ئاخەارەت بىرلىكىنىڭ ،
دوسملۇق ۋە ھەمكارلىقنىمڭ ئاساسمىغا ئايلاندى. ئۇيغۇرستاننىڭ بىر بۇلۇڭىدا تۈرك دۇنياسى ئەكسىگە قايتقان ئىدى. باشقىچە ئەيتقاندا ، ئۇيغۇرستاندا تۈرك دۇنياسمىنىڭ ئىخچما كىچىمك بىمر شمەكلى قۇرۇلغمان ئىمدى. ئۇيغمۇر ، قمازاق ، قىرغىمز ، تاتمار ، مۇڭغمۇل ۋ. ب. ئۇيغۇرستانلىق ياش ئۆسەىرلەر ئۆزېنىڭ ئەينى تارىخىنى ئۈگۈنىشكە ۋە كىەنىڭ پۇشتى ئىكانلىكىنى تونۇشقا باشلىدى. تۈرك دۇنياسىنىڭ قاراڭغۇ بۇلۇڭىدا تۈرك دۇنياسىنىڭ ئويغۇنىشى باشلانغان ئىدى. مانا بۇ ،” ئۇلۇق داھى“ ستالىننى ۋە غوۋېت كومەۇنىغتلىرىنى قورقۇتىۋەتكەن بولىشى مۈمكىن. سىياسى ۋەزىئەتنىڭ موقۇمسىزلىقىغا ، كەلگۈسى ئىسمتىقەالىنىڭ قاراڭغۇلىقىغما ۋە سموۋېتنىڭ زومىگەرلىمك نمازارېتىگە قارىەا ،، ش ت ج قۇدرەت تېپىپ تولۇق دۆلەتكە ئايلىنىشمقا ، ھەر قانمداق مۇسمتەققى ، دۆلەتمكە ئوخشماش جىەمى ئاپپاراتلىرى تەل تۆكۈس قۇرۇلۇپ ئۈنۈملىك ئىشلەشكە باشلىدى. ئازاتلىققما ئىرىشمكەن خەلىقنىمڭ ئەركىمن ئەممگەك كۈچىگە تېيىنغان ئىختىساد سوۋىتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ، ئاز- تولا ياردېەىگە تېيىنىپ ، ئۇنىڭ ھەر تەرەپلىەە بېسمىەىغا ۋە ئىككى ئارىدىكى سمودا مۇناسمىۋېتىنىڭ تەڭسمىزلىكىگە قارىەما ،، ئۇيغۇرلارنىمڭ ئوقەتچىلىمك سمەنئېتى بىملەن تىمز راۋاجلىنىشقا ، ئاھالىنىڭ تۇرمۇش سەۋىيەسى ئەۋۋەل كۆرۇنىپ باقەىغمان سمۇرئەتتە يۈكسىلىشمكە باشملىدى. ئەۋۋەل ، خىتاې باسقۇنچىلىرىنىڭ قول ئاستىدا ، ئۇيغۇرستانلىقنىڭ ئۇخلاپ چۈشمىگە كىرىمپ باقەايمدىغان ھەقسمىز ئوقمۇش ،
5