داۋالاش ، يارىدارغا ، مېيىپلارغا ، قۇربانلارنىڭ ئائىلېلىرىگە دۆلەتنىڭ تۇراقلىق ياردىەى ، يوقسىزلارغا ، يىتىم- يېسىر ۋە قېرىلارغا غەمخورلۇق ۋە باشقا مىھرىيەتلىك پروگرامەىلار قىسقىلا مۇددەتدە ئەمەللەشتۈرىلدى. ئۇيغۇرستاننىڭ ، خىتاينىڭ قول ئاستىدا قالغان 7 ۋىلايېتىدە مەنزىرە ئەكسىنچە ئىدى. باسقۇنچى ئارمىيەنىڭ سمانى كۆپەيەەكدە ، ئۇنىڭ خاراجېتى ئۆسەەكدە ، زاۋالىنى تۇيغان خىتا ، ئەمەلمدارلىرىنىڭ غەزنە ئوغمۇرلىقى ، ئاھمالېنى ۋە ئەلنىڭ بايلىقىنى بولاپ تالاشلىرى ئەۋجىگە چىققان ، ئاچارچىلىق ئاددى پۇخرانىڭ كۈنمدىلىك تۇرمۇشمقا ئايلانغمان ئىدى. مۇشۇ سەۋەپلىك ۋە تۇراقلىق خەلىق قوزغىلاڭلىرى تۈپەيلىمدىن ئىختىسماد ھەددىمدىن زىيمادە چۈشمكۈنلىككە ئۇچرىغان ئىدى. رېپرېسىيە( تۇتۇش ، قاماش ، قاتى ، قىلىش كەڭ قانات يايدى. تۈرمە- زىنمدانلار توشمۇپ ، جما ، قالەا ،، ئادەملەرنى قاپلارغا سولاپ ئۈستى- ئۈستىگە دەستىلەپ ياتقۇزاتتى. مەھەۇسلارنى ئۇتۇرا ئەسمىر ئۇسمۇللىرىدا قىيناش ۋە ئۆلتۈرىش ئادەتدىكىدىن بەتتەرلەشكەن ئىدى. باسقۇنچىلارنىڭ زۇلىەىغا جاق تويغان ، غەزەپكە تولغان خەلىق ئازادلىق ھەركېتىنىڭ داۋاملىشىشىنى تەقازالىق بىلەن كۈتەتدى. شەرقى تۈكستان ئارمىيەسمىنىڭ ھۇجۇمىغما ماسلىشمىپ ئۇمىيۈزلىمك قوزغىلىشمقا تەييمار ئىمدى. لمېكىن ، ئەپسۇسكى ، س س ر- نىڭ رىياسەتچىلىكىدە باشلانغا تىنىچلىق سۆھەەت داۋاملاشەاقتا ئىدى.
– 1945 يىلى – 12 ئاينىڭ 15 دە ، غۇلجىدا ئازاد قىلىنغان ئۆلكە ، رايون ۋەكىللىرىنىڭ قۇرۇلتېيى چاقىرىلدى. 3 كۈن داۋاملاشقان ئۇ ، قۇرۇلتا ، شەرقى تۈركستان ھۆكۈمېتىنىڭ نامىدىكى” ۋاقىتلىق“ دىگەن قوشۇمچىنى ئېلىپ تاشملاپ ، ھىلىخان تۆرىنى تەكرار دۆلەت رەئىسلىكىگە ۋە ھۆكۈمەت رەھەەرلىكىگە سمايلىدى. يوقمۇرى كۆپچىلىمك ئەۋاز بىملەن خىتا ، ھۆكۈمېتىدىن شەرقى تۈركستاننىڭ مۇستەققىللىقىنى ئىتېراپ قىلىشنى ۋە پۈتمۈن ئۇيغۇرسمتان تەۋەسمىدىن ئمۆز ئارمىيەسممىنى ئېچىقىممپ كىتىشممنى تەلەپ قىلممدى. ئەگەر بممۇ تەلەپنممى خىتمما ، تەرپ قوبممۇل قىلەىسمما ، ۋەتەن باسممقۇنچىلاردىن تولممۇق تممازىلانغىچە ئممازادلىق ئۇرۇشممىنى داۋاملاشممتۇرۇش قممارارى قوبممۇل قىلىنممدى. ئامەمما ئۇيغۇرستانلىقلارنىڭ 190 يى ، ئەۋۋەل يوقاتقان مۇستەققىلىقىنى ۋە 65 يى ، ئەۋۋەل يوقاتقان دۆلەتچىلىكىنمى ئەكسمىگە كەلتۈرۈپ ، دۇنيا جامائەتچىلىكىنىڭ تەڭ ھوقۇقلمۇق ئەزاسمى سمۈپېتىدە ھمۆر ياشماش ئۈمىمدى ، ئمۆتكەنكى نۇرغمۇن قېتىەلاردىكىدەكلا ، ئەمەللىشىشكە مۇيەسسەر بولالەىدى.
” ئۇلۇق“ داھى ستالىن رەھەەرلىكىدىكى قۇدرەتلىك سوۋىتلەر ئىتتىپاقى باشمقىچە قمارار قىلمدى. پۈتمۈن رۇسمىيەنىڭ جاھانگىرى( ئىپىراتورى ئالېكساندېر II رەھەەرلىكىدىكى رۇسىيەنىڭ 1884 يىللاردىكى” ئۇيغۇرلارنى ھۆرلىككە قويۇپ بەرمەسلىك سىياسېتىنى تەكرارلىدى. ھازىر ھەمەىگە ئايان بولغاندەك ، شۇ چاغدا يەتتە شمەھەر دۆلېتىنىمڭ رەھەېمرى يماقۇب بەگ ، ئۇيغمۇرلار ئىچىمدىن ياللىۋېلىنغمان مۇنماپىق ئمارقىلىق زەھەرلەپ ئۆلتمۈرىلگەن ئىمدى. ھم ارزىرغىچە زەھەرلىگۈچىنىڭ ئارقا تىېكى مەلۇ ئەمەس. بمۇ ، ئىەپېراتورنىمڭ داھىغما قارىغانمدا ئۆزېنىمڭ ۋە دۆلېتىنىمڭ ھمار- نۇمۇسىىنى ئەۋزەل كۆرىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنى ئاسراش ئۈچۈن تىرىشقانلىقىنى ، ئىنچىكە ئىش قىلغانلىقىنى كۆرسېتىدۇ. ستالىننىڭ قول چوماقلىرى ، قۇۋلىمق بىملەن ئارىلاشمقان ، سمىلىق ، بەزەن ئوچۇقمدىن ئوچمۇق قوپمال ، مۇئمامىلە ۋە ھەركەتلەر بىلەن ھېلىخان تۆرىنى ، قەدەمەۇ-قەدە ، ئەۋۋەل گومىنداڭ ھۆكمۈمې ىت بىملەن بولۇۋاتمان سمۆھەەتدىن ، كىيىن دۆلەت ئىشلىرىدىن يىراقلاشتۇرىشقا باشلىدى. سوۋېتدە تەربىيەلەنگەن ، ئۇنىڭ ۋەكىللىرىنىڭ مەسلەتلىرىگە قارۇغۇلارچە ئەگىشىدىغان شمەرقى تۈركسمتان دۆلېتنىمڭ ياش ئەزالىرى گومىنداڭ بىلەن تىنىچلىق كىلىشمەىگە قمول قويۇشمدى. ئمۇ كلىشمەىدە شمىنجاڭغا تولمۇق دىگىمدەك مۇختارىيەت( ئاۋتونومىيە بىرىلگەن ئىدى. مۇستەققىللىقدىن باشقىنى ئىتىراپ قىلەىغان شەرقى تۈركسمتان دۆلېتنىمڭ بىرىنجى رەئىسىنى – 1946 يىلى 13- ئيۈندا سوۋېت ڭى مەخسۇس خىزمەت ئورگانلىرى ئوغمۇرلاپ ئالەۇتىغما ئېلىمپ كېتىشدى. خىتاينىڭ گومىنداڭ ھۆكۈمېتى شەرقى تۈركستان ھۆكۈمېتى بىلەن تۈزۈگەن كىلىشەە ئىەزالاندى. قەغېزى شىنجاڭ بىرلەشەە ھۆكۈمېتى تەسىس قىلىندى. قۇراللىق جەڭدە غالىپ شەرقى تۈركستانلىقلار سىياسى جەڭدە مەغلۇب بولدى. ھېلىخان تۆرە ئۆزېنىڭ قالغان ھاياتىنى تاشكەندە ئۆ ، قامىقىدا ئۆتكېزدى. ھېچ قايسى تەرەپ كىلىشەې ىن ئىجرا قىلىشقا ئالدىرىەىدى. موسمكۋا ۋاقىتنمى سوزۇشمقا باشملىدى ، سمتالىن خىتايمدا كومەۇنىستلارىنىڭ دۆلەت بېشىغا چىقىشىنى كۈتەتتى. خىتايدا كومەۇنىسمتلار ھوقمۇقنى ئالغانمدىن كىميىن ، ئەۋۋەل ئۇيغۇرستانلىقلارغا جۇمھۆرىيەتلىق ھوقۇق بىرىشمنى ۋەدە قىلغمان ماۋزېمدۇڭ ، ئۆزېنىمڭ ۋەدېسمىنى ئىجمرا قىلەىمدىلا
6