Մի որոշ ժամանակ անց սկիզբ առավ նոր շարժում ՝ թոնդրակյանությունը , որին հարեցին նաև ազնվականներ ու բարձրաստիճան հոգևորականներ : Հայ կառավարիչները կրկին դիմեցին բյուզանդական կայսրության օգնությանը , և արդյունքը եղավ այն , որ կամք դրսևորելու ընդունակ հայերը ևս երկու հարյուր տարի ամենադաժան միջոցներով ոչնչացվեցին իրենց իսկ երկրում : Ով հաջողեցրեց` բռնեց Եվրոպայի ճամփան ՝ Վերածնունդ պարգևելու աշխարհի այդ հատվածին , իսկ Հայաստանը դադարեց գոյություն ունենալ որպես երկիր : Համաձայն պատմական փաստերի , այդ նույն ժամանակներից սկսած ժողովուրդը թաղվեց նյութապաշտության ճահճի մեջ :
ՉԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ՀԱԶԱՐ ՏԱՐԻ
Հայության սերուցքը միայն ներքին ճակատում չէր ոչնչանում : Հայ ժողովրդին թուլացնելու , նրան մարտունակությունից զրկելու ձգտումներ ունեին նաև նվաճողները : Այն նույն ժամանակ , երբ դավանաբանական տարաձայնությունների պատճառով ոչնչացվում էր ազգի քաղաքականապես ակտիվ հատվածը , թե ’ բյուզանդացիք , թե ’ պարսիկները հայկական այրուձին հեռացնում էին երկրից և կռվի ուղարկում ամենադժվարին հատվածները ՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել այն : Ծրագրված կերպով թուլացվում էին նախարարաց տները ՝ կամենալով ջլատել հայրենասիրությունն արյան մեջ կրող ազնվականությանը : Արաբական խալիֆաթի օրոք նախարարաց տների հարյուրավոր ներկայացուցիչներ խաբեությամբ հրավիրվեցին Նախճավան , ձերբակալվեցին ու հրկիզվեցին : Այդ ժամանակ արդեն ժողովրդի մեջ միտք կրող , անանձնական գաղափարներ ունեցող ու այդ գաղափարներին անմնացորդ նվիրվելու ընդունակ մարդիկ սարսափելիորեն չնչին տոկոս էին կազմում : Ու երբ ընդամենը քսան հազարանոց սելջուկյան բանակը հայտնվեց Հայաստանում , երկրում բնակվող մարդկային բազմամիլիոն բազմությունն այլևս զրկված էր արտաքին վտանգը դիմակայելու ունակությունից : Իսկ մոնղոլների հասցրած հարվածից հետո , երբ սեփական անդորրն ապահելու նպատակով քոչվորները մորթեցին ազնվականական վերջին տների արական սեռի բոլոր ներկայացուցիչներին ՝ հայ ժողովուրդը դադարեց այլևս լիարժեք պատմություն ունենալ :
Սկսվեց ստրկության վեցդարյա շրջանը , որը հայ էթնոսի ուղեղից ջնջեց հայրենիք , ազգ զգացողությունները : Ուշադրություն դարձրեք ՝ 17-18-րդ դարերում Հայաստանի ազատագրությանն իրենց կյանքը նվիրած անհատները բազմամիլիոն հայ ժողովրդին որպես գործոն հաշվի չէին առնում ՝ հույսը կապելով գլխավորապես օտար պետությունների հետ :
Անգաղափար և անղեկ մեր թափառումի մեջ լուսավոր էջ բացվեց 19-րդ դարում , երբ Եվրոպայում տեղի ունեցած քաղաքական ցնցումները թեկուզ թույլ , այնուամենայնիվ , իրենց արձագանքը գտան Հայաստանում , և արևմուտքում կրթված ու արևմուտքի ավանդույթները յուրացրած հայ փոքրաթիվ մտավորականությունը կյանքի նպատակ դարձրեց հայությանն ինքնամոռացության թմբիրից հանելը : Բայց նրանք ստիպված եղան ցավով արձանագրել , որ “ հայ ազգը բարոյական , մտավոր և տնտեսական դարավոր ճնշման հետևանքով դարձել է կրավորական , կորցրել հավատը սեփական ուժերի նկատմամբ , հաշտվել այն մտքի հետ , “ որ ինքն ոչ թէ միայն ազգ չէ , այլ որ անհատներից իւրաքանչիւրը իրաւունք չունի մինչև անգամ մարդի անունը կրելու , իրաւունք չունի այն հասարակ ընդհանուր մարդկային իրաւունքները վայելելու , որ վայելում է ամեն մի մարդկային էակ ... “: Հայը անկման այնպիսի աստիճանի է հասել , որ չի հանդգնում պահանջել “ կեանքի ապահովութեան և ազատութեան
8