Ըստ բյուզանդական աղբյուրների ՝ պավլիկյան շարժման հիմնադիրը եղել է մանիքեական մի հայ տիկնոջ ՝ Կալինիկեի որդի Պավղոսը , որն իր որդիների և եղբոր հետ Հայաստան գալով ՝ մեծ գործունեություն է ծավալել : Պավլիկյանները մարդու ակտիվ գործունեության սկզբունքի կողմնակիցներ էին և ձգտում էին երկրի վրա իրականացնել այն , ինչը եկեղեցին խոստանում էր երկնքում ՝ արդարություն և հավասարություն : Մարդու իրավունքի , նրա ազատագրության հարցը գլխավորն էր նրանց համար : Մարդուն նյութի գերությունից ազատել , վերջ տալ ամեն տեսակ ավելորդապաշտություններին , երկրի վրա հավասարություն ստեղծել ՝ այս էր պավլիկյանների նպատակը :
Պավլիկյանները մերժեցին եկեղեցական ճոխ արարողությունները , հակադրելով դրանց սկզբնական քրիստոնեության պարզ աղոթքները սովորական աղոթատներում : Բարձր իդեան չպետք է ապականվի , մարդը չպետք է ստորանա և ծունկի գա նյութի առաջ : Խաչը փայտի կամ երկաթի մի կտոր է , ի ՞ նչ զորություն կարող է ունենալ դա , որ հարկ լինի դրան երկրպագել : Մի փայտի կամ երկաթի կտոր ի ՞ նչ կարող է անել մարդու համար և առհասարակ մի ՞ թե կարելի է մի որևէ բան հայցել դրանից : Մաքուր գաղափարականությունը ոսկյա խաչերի և նման արդուզարդերի հետ առնչություն չունի : Ահա այսպես էին դատում պավլիկյանները :
Նրանք այլոց նման հույսը չդրին ինչ-որ մեսիայի գալստյան վրա , այլ զենքը ձեռքներին դուրս եկան երկրի կառավարիչների դեմ ՝ սարսափ տարածելով անգամ բյուզանդական կայսրերի վրա : 720 թվականին Դվինի եկեղեցական ժողովը հատուկ որոշում ընդունեց պավլիկյանների դեմ պայքարի մասին , ուր ասված էր . “ Չպետք է չարաղանդ մծղնեների , որ կոչվում են պավլիկյաններ , աղոթատեղերում որևէ մեկը աղոթի , այլ ընդհակառակը , անհրաժեշտ է հեռանալ նրանցից , գարշել և ատել նրանց , որովհետև նրանք սատանայի որդիներ են և հավիտենական հրի լուցկիներ , որ հեռացել են արարչի կամավոր սիրուց : Եթե լինի մեկը , որ հարաբերության մեջ մտնի նրանց հետ և սիրալիր ու բարեկամական կապեր հաստատի նրանց հետ , պետք է նրան ծեծել և ծանր պատիժներ տալ , մինչև որ զգաստանա և առողջանա հավատի մեջ : Իսկ եթե կրկին այդպիսիները հարեն աղանդին , ապա հրամայում ենք այդպիսիներին բոլորովին կտրել և դուրս նետել քրիստոսի եկեղեցու անդամներից , իբրև ժանտախտի , քանի որ այդպիսին իբրև դառն արմատ հանդես գալով կհորդորի ուրիշներին և նրա միջոցով շատերը կպղծվեն ”:
Այս որոշման ընդունման նախօրեին Հովհան Օձնեցին համաձայնության է գալիս արաբական պետության ներկայացուցիչ Վլիթ ոստիկանի հետ ՝ պավլիկյան շարժումը ճնշելու համար : Արաբները սիրահոժար հալածեցին պավլիկյաններին , նրանց առաջնորդը սպանվեց մարտում , իսկ դավանանքին հավատարիմ մնացած “ աղանդավորները ” ողջողջ այրվեցին խարույկի վրա :
Բայց դաժան այդ պատիժներն անկարող եղան մարել պայքարը : Շարժման օջախներն արագորեն բազմանում էին և շուտով ընդգրկեցին նաև Արևելյան Հայաստանը : Պավլիկյանները ռազմական մի շարք հաջողություններ ունեցան , որոնց շնորհիվ զգալիորեն մեծացավ շարժման մասնակիցների թիվը : Սա սաստիկ անհանգստացնում էր հայ եկեղեցուն , և նրա հորդորով բյուզանդական կայսրերը , արաբ ոստիկանները ավելի քան երկու հարյուր տարի պավլիկյաններին խարանեցին , այրեցին խարույկների վրա , մորթեցին , սպանեցին զենքը ձեռքին :
872 թվականին տեղի ունեցած ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո պավլիկյանների զգալի հատվածը բռնագաղթելով ՝ հաստատվեց Բալկանյան թերակղզում :
Սա հայ ժողովրդին հասցված երրորդ ՝ խիստ դաժան հարվածն էր :
ՎԵՐՋԻՆ ԶՈՀԸ 7