նյութապաշտականացած : “ Երկրի քրիստոնեացումը կատարվում էր հեշտ , կայծակնային արագությամբ : Այդ մի գաղափարական շարժում չէր , մտցված ժողովրդական զանգվածների մեջ` համոզում , գիտակցություն առաջ բերելու համար : Այդ մի հրաման էր . ձևական արարողություն : Լուսավորում էր Գրիգորը ոչ թե խոսքով , համառ ու երկարատև քարոզչությամբ , այլ հրով և երկաթով : Հեթանոսական Հայաստանում մեհյանը մի ավատական հիմնարկություն էր , ուժեղ ու հեղինակավոր , մանավանդ նրանով , որ հարստություններ էր կուտակում իր մեջ : Հիմնովին կործանել այդ տաճարները , կոտորել կամ փախցնել նրա պաշտոնյաներին` այս էր , որ Գրիգորի համար նշանակում էր “ տարածել քրիստոնեություն ”, երբ նա , թագավորի զորքերի գլուխ անցած , մի տեղից թռչում էր մյուս տեղը մեհյաններ քանդելու և քուրմեր փախցնելու համար ” ( Լեո , “ Հայ կղերական դիվանագիտություն ”): Այս նոր կրոնը հաստատելու նպատակով ոչնչացվեցին գրեթե բոլոր տաճարները , գրականությունը , պատմագրությունն ու գիտությունը :
Ոգեղեն արժեքների հանդեպ դրսևորվող այս վերաբերմունքը պատճառ դարձավ ընդհարումների , որի արդյունքում հազարամյակների ընթացքում ձևավորված ընտրախավը հիմնականում ոչնչացավ : Միայն Տարոնի նվաճման համար , իսկ Զենոբ Գլակի , ոչնչացվեց վեց հազար ընդդիմադիր :
Պետությունը հետզհետե խարխլվեց , խոշոր հողատեր դարձած եկեղեցին աստիճանաբար նվազեցրեց աշխարհիկ իշխանությունների դերը , և շատ չանցած ՝ հայերը , իրենց իսկ մեղքով կորցրին պետականությունը ՝ պարսից թագավորին գրելով , թե իրենց թագավոր այլևս պետք չէ : Արշակունյաց հարստության կործանումով , փաստորեն , հայ ժողովուրդը դուրս դրվեց պատմական զարգացման տրամաբանությունից :
ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ
Քրիստոնեության հաստատումով Հայաստանի ներքին կյանքն ամենևին չխաղաղվեց : Առաջացան տարաձայնություններ արդեն բուն քրիստոնեական հավատքի ներսում , որի արդյունքում ձևավորվեցին մի շարք շարժումներ : Մի կողմ թողնելով պաշտոնական եկեղեցու հետ ունեցած նրանց նուրբ դավանաբանական տարաձայնությունները , անդրադառնանք միայն սոցիալ քաղաքական տեսանկյունից հետաքրքրություն ներկայացնող թեզերին : Այդ շարժումներից մանիքեականները մերժում էին քրիստոնեության բացասական վերաբերմունքը մարդու աշխարհիկ կյանքի նկատմամբ և , երկինքը աստվածների համար բավարար համարելով , պահանջում էին երկրի վրա վերականգնել մարդու իրավունքը , նրան դարձնել դրա տերը և այն ծառայեցնել իր իսկական տիրոջ կարիքներին : Հինգերորդ դարում քրիստոնեության համար լուրջ վտանգ էր արդեն բորբորիտների շարժումը , որի անդամները հանդես էին գալիս որպես կամքի ազատության կողմնակիցներ , հակադրվելով քրիստոնեական ճակատագրապաշտությանն ու մերժելով եկեղեցու ղեկավար դերը մարդկանց կյանքի կազմակերպման գործում : Մեկ այլ շարժման ՝ մծղնեականության հետևորդները բացասաբար էին վերաբերվում եկեղեցու մեջ սրբագործված ծիսակատարություններին :
Իշխող դավանանքին հակադրվող բոլոր այս շարժումների հետևորդները դաժանորեն ոչնչացվեցին : Այսպես , Խորենացին գրում է , թե Սահակ Պարթև կաթողիկոսը “ հրամայում է քննել պղծագործ բորբորիտներին , և եթե ոչ մեղմությամբ և ոչ խստությամբ ուղղության չգան , ապա չարչարելով հալածել , ինչպես թշնամիներ թշնամիներից վրեժ առնեն , որպեսզի իրավացի մահով հոգիների անիրավ մահը խայտառակվի ”:
Սա հայ ժողովրդի սերքուցքին հասցված երկրորդ խոշոր հարվածն էր :
ՊԱՎԼԻԿՅԱՆՆԵՐ 6