буугаад, мориёо эдеэлүүлээд, хайшаашьеб үдэшэ ошохобди. Тэндэ ехэл олон буряад эрэшүүл байгаа һэн гэжэ һанагшаб. Эсэгэмни бүхэли үдэшэндөө тэдээнээр хөөрэлдэхэдэнь, бинь гэрэйнь булаанда һуумгашаа унташахаб. Хожом болоһон хойно бодожо үзэхэдэм, сүлэлгэдэ байһан Ламанартай уулзажа, нютагайнгаа зоной хэрэг бүтээдэг байгаал даа. Тэрэ сагта Эсэгэ дайнай һая эхилһэн хүлгөөтэй үе байгаа …
Эсэгэмни агнуури хэхэ дурайтай һэн. Булгаша зуудаг нохоймнай хоёр гэнжэдэ уяатай, Санька шара нохоймнай минии дүү шэнги гэртээ шарбалзажа байгша һэн.
Дондог гэжэ ахатай һэм. Эсэгэтэм түрэһэн дүү Дэмшэгһээ 8 һаратай хүбүү үргэжэ абаа һэн. Тэрэ ахадаа би ехэл дуратай, хоюулаан дахасалдажа өөдөө болоо һэмди. Эсэгэеэ дахажа, боро ажалда ябалсадаг болоо һэн.
Ёро муутайшуул ахыемни хэнэйшьеб телогрейкэ хулуугаа гэжэ хардажа, шорондо һуулгаһан юм. Түлэг Эсэгэ дайнай үе байгаа. Дайнай хүлдэ дайрагдажа, бусаагүй һэн даа. Тэрэ хардаһан уладайнь ажабайдал урагшагүйл байгша һэн. Бусалтагүй үнгэрһэн үйлэ хэрэг нэрлэжэ хэлэһэнэй үлүү …
Эсэгэмни агнууриһаа ерэхэдээ, бүһээрээ дүүрэн хэрмэнүүдые һуйбаданхай орожо ерэхэдэнь, галай сог дээрэ мяхыень сонгоожо эдихэдэмнай ехэ амтатай байгша бэлэй даа.
Нэгэтэ зунай эхин һарада эсэгэмни агнууриһаа гэртээ ерэхэдээ эжыдэмни хэлээ: « Хоёр ехэ тураг хандагайнуудые унагаажархихадам, нэгэниинь ёолоод унашоо – һэжэглээб: хангайн эзэниие унагаажархёо хаб даа. Бишни бирахагүймни хаш даа.» Энэнь үнэн лэ байгаа: эсэгэмни эгсэ жэл болоод, хоолойн бадаган үбшэндэ нэрбэгдэжэ, тэрэл һарадаа июнь соо наһа барашоо бэлэй даа. Хүсөөтэдэ зуһаландаа байгаалди даа. Дэлгэр дабаанда эсэгыемни хадагалаа һэн. 10 наһатай үхибүүн яһалал юумэ ойлгохо бологдоһон наһан гээшэ бэзэ. 1943 оной түлэг Эсэгэ дайнай үе һэн. Албанда мордоһон хүбүүдээрээл уулзаха хуби заяагүйл байбаб гэжэ нэгэнтэ бэшэ шаналан хэлэдэгынь тодоор һанагша һэм.
… Иигээд лэ эжытэеэ хоюулаан иимэ хүндэ сагта үншэршоо бэлэйбди. Зэнхэгэр модон гэртээ хоюулаан үлэшэхэдэмнай аймшагтайл һэн даа. Теэд яахыншье аргагүй оршолон сагай эрхые дааха хэрэгтэй. Эжымни сүхэржэ, бэеэ шанга барижа, намаяа дахуулжа, шулуудан хатуужажа, ажалдаа хам оролсожо, үдэр һүниие илгаха сүлөөгүй ажаллажал эхилээһэн даа хөөрхымни …
Ашата эсэгэмни оройдоол 53 наһа энэ юртэмсэдэ эдлэһэн юм. Ушар шалтагааниинь ойлгосотой: тэрэ хатуу сагта ами наһанай түлөө заһал хэхэ арга үгыл хамнай даа. Эсэгэмни һайхан түрэлдэ түрэһэн байха хэһэн аша буянайнгаа хүсөөр. 50-аад наһан эдир наһан. Хайран наһан, харамтай бэе …
2003
69