"Эхэ нютаг Хоорхэмни" Эхэ нютаг Хоорхэмни | Page 194

Ородой засаг түрэ бага яһатаниие - «буса түрэлтэниие» буряадуудые дүүрэн
эрхэтэн гэжэ тоолодоггүй - ехэхэн хизаарлалга, хашалан доро байлгаһан юм.
17-дохи зуун жэлэй һүүлшын 25 жэл соо хори мүнөө ажаһуудаг нютагуудтаа
ерэһэн гээшэ. Эдэмнай анханаймнай нютагууд юм. Үни сагта (X зуун жэлдэ)
холын газар ябаһанаа бусаһан болонобди.
Хаанта засагай үедэ (Худан, Чисаана оруулаад) бүхы газар дайдада гансал
хоришуул һуугаа. Өөһэдынгөө захиргаатай байгаа, уездын, губерниин ород
ноёдтой хаби хүрсэлдэдэггүй һааб даа. Буряад хэлэн, бэшэг, соёл, үнгэрхэдөө,
Буддадын шажан мүргэл нилээд ехэ хизаарлалга, хашалан доро байһан юм.
Хүндэтэ уншагшад, буряад арад иигэжэ хэдэн зуун жэлдэ урда газарнуудаар
нүүжэ, хашалан зоболонгуудые дабажа, анханайнгаа нютагуудта бусажа ерэһэмди
гэжэ ойлгохо болонобди.
Мүнөө сагай байдалаар ургажа ябаһан залуу үетэниие харахада, амгалан сагта
гэел даа, һонор сэсэн залуушуул эрдэмдэ шуналтай, буряад арадайнгаа урда,
мүнөө сагай байдалаар һонирходог болонхой. Буряад арадай дундаһаа хэды олон
эрдэм бэлигтэй улад урган гарааб гэжэ мэдэхэ хүсэлэнтэй болонхой. Жэшээнь,
баримта болгон, манай Улаан Үдын 19-дэхи һургуулида 1994 онһоо эхилээд, 3
дахин «Минии уг гарбал» гэһэн эрдэм-дадалгын бага хурал ахалагша ангинуудай
һурагшадтай, түрэлхидтэй, хотын 3 аймагай һургуулинуудай буряад хэлэнэй
багшанартай, эрдэмтэдтэй, Ц.Номтоев, Ж.Сажинов, С.Бабуев, В.Гунгаров болон
олон эрдэмтэдэй хабаадалгатайгаар үнгэргэжэ, һурагшаднай би хотынби гэхэеэ
болижо, тус бүреэ угайнгаа һарбаалжан 20-25-15 үенүүд хүрэтэр, Барга баатар
хүрэтэр зохёожо, буряад арадайнгаа түүхэ, хаанаһаа гарбалтай хэд гээшэбибди
гэжэ ойлгодог болоо. Эдэ сугларһан эрдэмтэд, түрэлхид ехэ һонин мэдээнүүдые
хөөрөө һэн. Ухаансар үхибүүд бүхөөр хадуужа абадаг юум даа.
«Хөөрхэ» гэжэ нэрэ эвенк байжашье болоо. Хори буряадуудай холын
оронуудаар зөөжэ, хашагдажа ябахада, тэдэнэр манай нютагуудаар
һуурижаһан байгаа хаш. Хөөрхэ эвенк хэлэн дээрэ «соорхой(лесная поляна)»
гэжэ оршуулагдана гэнэбди.
ГАЗАР, УҺАН, БАЙГААЛИ
Хөөрхэмнай хэды һайхан нютаг бэ даа. Зунай сагта үглөөгүүр эртэ бодоходош,
хүхын дуун, хараасгайнуудай яаралтай ниидээн, ногооной үзүүртэ шэл һубһан
шэнги шүүдэр, хамар сорьёмо ойн шэмэтэй агаар...
Наһан соош иимэхэн хэды үглөөгүүр үхибүүн ябахаһаа угтагдааб даа гэжэ
үнгэрһэн сагууд тухай элдэб эреэн бодолдо абтан зогсохош... Иимэ һайхан
нютагта түрэһэн уладай эрдэм бэлигтэй байхань зүб. Үни болоо даа. Ц.Номтоев
хэлээ агша һэн: «Хөөрхэ нютаг үргэмжэтэй: дүрбэн зүгһөөнь ороной тэнгэринэр
үргэжэ, хаража байдаг юм. Хэдынэйшье, ямаршье сагта бэлигтэй хүнүүд түрэжэл
байха нютаг юм», - гэжэ хэлэһыень мартадаггүйбди.
Гэмшэлтэйнь: мүнөө сагта зон байгаалидаа добтолно: жэл бүри ойн түймэр,
модо отолжо, аралжаа наймаанда гаргажа, ажамидарха аргаа бэдэрнэ. Гол,
192