Харгын дэргэдэ ургаһан бог үбһэн Хажуугаар тоонгүй гараа һаань, муулахаш. Худаг малтажа байтарни хүрзэдэ тороод, Хубхай тархиин гараашье һаань, жэрхэхэгүйш. Хурим түрэдэ хэн нэгэнэйнгээ һогтоод, Хурса үгөөр хадхаашье һаань, гэмнэхэгүй Унаганһаань тэнжээһэн үреэ ямаршье һаа Урилдаашадһаа үлүү мэтээр һанагдахал даа. Үхэһэн бэеын хаанаш хэбтэхэдэ хамаагүйшье һаа Ууган нютагтаа шоройш болоһониинь удхатайл даа.
Эхэ нютагтаа ямар энхэргэн энэрхы сэдьхэлтэйень гайхамаар. Иимэл уладай сэдьхэл бусадһаа ондоохон, дээдын мэдэрэлтэй гэжэ ойлгоё.
Хүн бүхэн өөрын түрэһэн нютагтай. Орон нютагайнгаа эзэдэй үргэмжөөр, эхэ эсэгэ, түрэл гаралай тэдхэмжээр, нютагайнгаа зоной дэмжэлгээр эрдэм бэлигэй хэшэгтэ хүртэдэг гээшэ. Тэдэнэр нютагайнгаа нэрые нэрлүүлжэ, арад зондоо туһатай ажал бүтээдэг. Х. Намсараев, Б. Базарон, Ч. Генинов Ц. Номтоев, Ж. Батуев, Б. Ямпилов, Ш. Чимитдоржиев, Ц. Галанов, Д. Сангадиев, В. Базаржапов, В. Гунгаров, Г. Туденов, Ч. Гуруев, В. Гунзынов- бултыень нэрлэжэ барашагүй. Эдэ нүхэдэй бүтээлнүүд үеын үедэ мүнхэ.
Тиихын зуура түүхын хуудаһа ирахада, хэды олон хубилалтанууд нютагуудаарнай болооб даа. Тэрээн тухай Оросой эрдэмэй габьяата ажалшан, түүхын эрдэмэй эрдэмтэн В. Б. Базаржапов « Верхняя Курба- край брусничный » гэһэн ном соогоо буряад арадай хуби заяан тухай бодото нэрэнүүдээр тон һонирхолтойгоор бэшэнэ. Буряад дайда баян, бултанаймнай эхэ нютаг.
Дайдамнай хүндөөр үбшэлнэ: ой модод хайра гамгүй отологдоно, хари газар эльгээгдэн аралжаа наймаанда гарана, дүрэнэ. Улаан дэбтэртэ ороһон ургамалнууд олошорно. Экологууд арадтаа ойлгууламжын хүдэлмэри һулаар ябуулна. Гол горход шэргэнэ, намагууд хатана. Олон түмэн эдирхэн һурагшадай урда хэшээл үнгэргэжэ байхадаа, хүгшэн эжын сэдьхэлээр энхэржэ, ямар сагта хөөрхэдни ажаһуухаб даа гэжэ эжэлүүдгүй һанажа уярдагби.
Үльгэр дуунда ороһон улаалзай, тэрэнги, мойһон, хуша, хасуури бэшэ олон ургамалнууд « Улаан дэбтэртэ » оронхойнь гэмшэлтэй. Хүнэйл хорото һабарһаа хосорно.
ТООНТО Олон, олон голнуудай Одхон жарааахай горхон, Мангир, сэсэг, Малай һүрэг һанаандам гэнтэ аржына.
Шэнэһэн түлеэн, гуламта, Шэнэ хилээмэнэй үнэр,
186