12
ÍÅÏÉ ÏÑÉÆÏÍÔÅÓ, ÌÁÑÔÉÏÓ 2014
Η
διατύπωση μιας τέτοιας ερώτησης που
δίνει την έμφαση στο “από πού;” μετατρέπει τις γνώμες και τις πολυποίκιλες προελεύσεις το υς σε απορία. Η ανησυχία απομακρύνεται
από το εάν αυτά που υποστηρίζει κάποιος είναι
“σωστά η λάθος”, και με αυτό τον τρόπο οι ερωτήσεις πολλαπλασιάζονται. Είναι δυνατόν οι διάφορες
γνώμες μας να μας αποτρέπουν από το να
ανοιχτούμε σε εναλλακτικές γνώσεις ή να δούμε τις
εμπειρίες μας κάτω από ένα διαφορετικό φως; Ποια
είναι η σχέση μας με τα γεγονότα; Πότε και πώς αποφασίζουμε ότι κάποιο πράγμα αποτελεί γεγονός από
το οποίο απορρέουν κάποια συμπεράσματα, αλλά
όχι κάποια άλλα; Πότε και πώς αποφασίζουμε ότι
κάποιο πράγμα δεν αποτελεί γεγονός (ότι είναι,
όπως συνηθίζεται να λέγεται σήμερα, ένα non-event);
Σε ποιο βαθμό η παρατήρηση και πρόσληψη του
έξω από εμάς κόσμου είναι και ερμηνεία του; Είναι
δυνατόν να υπάρχουν πιέσεις -γενετικές, ορμονικές,
ενδεχομένως και άλλες έκτος από τις συνήθεις ύποπτες, τις κοινωνικές και βιωματικές- που μας ωθούν
σε πολιτικές τοποθετήσεις; Για ποιο λόγο κάποιες
ιδέες είναι εμμονές; Τι γίνεται στον εγκέφαλό μας
όταν πολιτικά σύμβολα, υπονοούμενα, χρώματα και
πρόσωπα αναμοχλεύουν πάθη και συναισθήματα;
Για ποιους λογους καποιοι εγιναν/γινονται/θα γινονται αναρχικοι και καποιοι ναζιστες (προς στιγμη ας
δεχθουμε τη συμβατικη τοπολογια με βαση την
οποια αυτα τα υποτιθεμενα “ακρα” διαφερουν “ριζικα” το ενα απο το αλλο.)
Εάν αληθεύει ο μύθος ότι είμαστε ορθολογικά υποκείμενα που κατασταλάζουν στις απόψεις-τους μετά
από περίσκεψη, εμπειριες, κριτική ανάλυση και επιλογή, είναι δυνατόν να λειτουργεί και μια αντίστροφη διαδρομή όπου ιδέες και γνώμες μας διαλέγουν;
Είναι δυνατόν να είμαστε ιδιοκτησία των ιδεών μας;
Από πού προέρχεται η τυραννική πίεση του να έχουμε γνώμες; Γιατί να έχουμε πολιτικές ιδέες; Τι
σημαίνει η απόσταση (φυσική απόσταση, μετρημένη σε εκατοστά και χιλιοστά) ανάμεσα σε περιοχές του εγκεφάλου που κινητοποιούνται για τη
διαμόρφωση μιας γνώμης και στο στόμα που την
εκφράζει; Είναι δυνατόν η παραγωγή γνώμης να μην
είναι και τόσο διαφορετική από την παραγωγή
άλλων (παρα)προϊόντων του σώματος;
Αναφέρομαι καταρχήν σε μετα-ψυχαναλυτικούς
ανθρώπους. Η παιδεία-μας περιλαμβάνει ένα ελάχιστο φροϋδισμού που όμως αρκεί για να μας υπενθυμίζει ότι η ορθολογική μας πλευρά ίσως να μην
είναι και τόσο ορθολογική. “…μπορούμε να στοχαστούμε την ψυχή μόνο μέσα το χώρο στον οποίο
την έσυρε ο Freud”, έγραφε με ποιητικό δογματισμό
ο Κορνήλιος Καστοριάδης πριν από 40 σχεδόν χρόνια (1).“We live more than ever in the Age of Freud…”,
συμφωνούσε το 2004 από την άλλη πλευρά του
Ατλαντικού ο Harold Bloom (2). Ακόμη όμως και μετά
από τέτοιες υπενθυμίσεις, κάτι μέσα μας επιμένει ότι
οι ιδέες μας είναι δικες-μας επιλογές. Και με μια
έννοια πράγματι είναι.
Αναφέρομαι σε ανθρώπους που επένδυσαν, ο καθένας και η καθεμία για τους δικούς-μας λόγους, στο
πολιτικό. Άγνωστο γιατί, πως, και από που, για κάποιες και κάποιους από μας οι πολιτικές ιδέες ήταν Σειρήνες στις οποίες δεν διανοηθήκαμε καν να κλείσουμε τα αυτιά μας. Ένας μαγνητικός πόλος, μέσα ή
έξω από εμάς, μας εκτόξευσε σαν να ήμασταν
ρινίσματα σιδήρου και μας έκανε πράγματα πολιτικά:
να δράσουμε και να αντιδράσουμε, να λιώσουμε
σόλες παπουτσιών περπατώντας αναρίθμητα χιλιόμετρα, να κρατησουμε πανω και εξαπτερυγα, να
χτυπήσουμε πόρτες, να σταματήσουμε αμέτρητους
άγνωστους και άγνωστες, να διαφωτίσουμε, να αντιδικήσουμε, να κατηγορήσουμε και να κατηγορηθούμε, να αναθεωρήσουμε και να προδώσουμε. Επενδύσαμε στο πολιτικό σαν εκφραστική, συμβολική,
θεραπευτική θεατρικότητα, σαν αγορά ό που το εγώ
μονολογεί αδιάκοπα αναμεσα σε άλλα μονολογουντα εγώ. Σκέφτομαι όλες και όλους για τους οποίους
τίποτα το πολιτικό δεν μας ηταν ξένο.
Αναφέρομαι επίσης σε ανθρώπους που κουβαλάνε
το μεταφυσικό φορτίο μιας παράδοσης θυμού για
την αλλαγή του κόσμου. Έχω στο μυαλό μου όσες
και όσους υποφέρουν από την αποξένωση που τους
αναγκάζει να επιθυμούν έναν διαφορετικό κόσμο.
Καστοριάδης ξανά: “... στην ιστορία μας ορθώθηκε η
βλέψη της αλήθειας –όπως ορθώθηκαν οι βλέψεις
της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης.
Αδιαχώριστες. Είμαστε κυριευμένοι ανεπανόρθωτα
απ’ αυτές -τουλάχιστον ορισμένοι από μας” (3).
Δεν υπονοώ καμία αξιολόγηση εδώ. Το πάθος για
την πολιτική δεν διαφέρει από το πάθος για το
ποδόσφαιρο, τη μουσική, τη λογοτεχνία, τη μόδα,
το φαγητό, τις σαπουνόπερες, τα ακριβά
αυτοκίνητα, η τους Θεους, ούτε αποτελεί το
μυστικό του τόσο πολυσυζητημένου good life. Είμαι
ένα ασήμαντο περιθωριοποιημένο πολιτικό ζώο και
η πολιτική γνώμη σαν πρόβλημα με απασχολεί εδώ
και χρόνια με μια εμμονή που δεν μπορώ να εξηγήσω. Η αφορμή για τις σκέψεις που ακολουθούν μου
δόθηκε από εργασίες που είδαν το φως της δημοσιότητας σε πρόσφατα χρόνια και οι οποίες μου
φαίνεται ότι σέρνουν την ψυχή σε ένα περιεργο
τοπίο, πολύ διαφορετικό από αυτό του Freud.
Äåßîå ìïõ ôïí åãêÝ öá ëü óïõ…
Στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου του 2004,
Ç ôõñáí íßá ôçò ãíþìçò:
Áðü ðïý ðñï Ýñ ÷ï íôáé ïé ðïëé ôé êÝò éäÝåò
οταν ο Bush fils κατεβαινε εναντια στον γαλαζιο
πριγκηπα Κerry, μια ερευνητική ομάδα του UCLA
(University of California, Los Angeles) μελέτησε τους
εγκεφάλους 20 ανθρωπων με λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες (functional MRI.)
Σε αντίθεση με τις συμβατικές μαγνητικές τομογραφίες που δείχνουν στατικές, γκρίζες εικόνες, οι λειτουργικές τομογραφίες συνδυάζουν ανατομία και
λειτουργία. Χρησιμοποιώντας χρώματα εντοπίζουν
περιοχές του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται μετά
από ένα ερέθισμα. Όταν για παράδειγμα βλέπω μια
διαφήμιση, ένα πρόσωπο, ένα γκολ, ένα αυτοκίνητο
και πάει λέγοντας, κάποια περιοχή του εγκεφάλου
μου ενεργοποιείται. Σε κάποια σημεία του εγκεφάλου μου γίνεται κάτι. To λειτουργικό MRI απεικονίζει
αυτες τις περιοχες, και μετρά το μέγεθός τους σε
σύγκριση με το συνολικό όγκο του εγκεφάλου και
τη διαρκεια της ενεργοποιησης τους.
Η ομάδα του UCLA χρησιμοποίησε λειτουργικά MRI
προκειμένου να δει ποιες περιοχές στον εγκέφαλο
10 Ρεπουμπλικάνων και 10 Δημοκρατικών ενεργοποιούνταν ενώ κοιτούσαν διαφημίσεις και φωτογραφίες των υποψηφίων (4). Όταν έβλεπαν τον υποψήφιο που υποστήριζαν, ενεργοποιούνταν μια περιοχή του προμετωπιαίου λοβού που συνδέεται με
έντονο ενστικτώδες συναισθημα. Όταν έβλεπαν τον
υποψήφιο του αντίπαλου κόμματος, ενεργοποιούνταν δυο διαφορετικές περιοχές: μια που συνδέεται με σύγκρουση και αντιπαλότητα (anterior cingulate cortex), και μια δεύτερη (dorsolateral prefrontal
cortex) που συμμετέχει στην καταστολή και επεξεργασία συναισθηματικών αντιδράσεων.
Αυτά τα ευρήματα υποδήλωναν ότι τόσο οι οπαδοί
του Bush όσο και του Kerry είχαν να αντιπαλέψουν
μια έλξη-τους προς τον άλλο υποψήφιο. Ήταν σαν οι
οπαδοί του Bush να ήθελαν να ακολουθήσουν τον
Kerry. Και ήταν σαν οι οπαδοί του Kerry να έλκονταν
από τον Bush. Και οι δυο ομάδες καταπίεζαν αυτή
την έλξη προς τον αντίπαλο με διεργασίες που μπορούμε να αποκαλέσουμε “υποσυνείδητες.”
Μια παρόμοια μελέτη για τις εκλογές του 2008 χρησιμοποίησε 20 ψηφοφόρους. Αντί για Δημοκρατικούς και Ρεπουμπλικάνους όμως, αυτή τη φορά τα
πειραματόζωα ήταν ανεξάρτητοι ψηφοφόρο