görürdü . Dini şüur və dini təsəvvürün nə demək olduğuna sonralar müxtəlif şəkildə tərif verilirdi . Bütün tərəqqi ondan ibarət idi ki , zahirən hakim olan metafizik , siyasi , hüquqi , əxlaqi və başqa təsəvvürlər də dini təsəvvürlər və ya ilahiyyat təsəvvürləri sahəsinə gətirilib çıxardılırdı , bir də ondan ibarət idi ki , siyasi , hüquqi və əxlaqi şüur dini şüur və ya ilahiyyat şüuru elan edilirdi , müəyyən siyasi , hüquqi , əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan isə — nəticə etibarı ilə “ ümumiyyətlə insan ” — dindar insan kimi qələmə verilirdi . Dinin hökmranlığı əvvəlcədən fərz edilirdi . Hökmran olan hər bir münasibət yavaş-yavaş dini münasibət kimi elan edilməyə başlanır və pərəstişə çevrilirdi , — hüquqa pərəstiş , dövlətə pərəstiş və i . a . şəklini alırdı . Hər yerdə yalnız ehkam və ehkama inam var idi . Dünya getdikcə daha böyük həcmdə dini qanunlara tabe edilirdi , o qədər ki , nəhayət , çox möhtərəm müqəddəs Maks 6 onu en bloc 7 müqəddəs elan edə bildi və beləliklə , onun işini həmişəlik bitirmiş oldu .
Köhnə hegelçilər belə hesab edirdilər ki , onlar hər şeyi Hegelin bu və ya başqa bir məntiqi kateqoriyasına gətirib çıxarmışlarsa , başa düşmüşlər . Gənc hegelçilər hər şeyi tənqid edərək , hər yerə dini təsəvvür gətirir və ya hər şeyi ilahi elan edirdilər . Gənc hegelçilər köhnə hegelçilərin belə bir inamına şərikdirlər ki , mövcud dünyada din , anlayışlar , ən ümumi olan şey hökmrandır . Lakin bəziləri bu hökmranlığı qəsbkarlıq sayıb ona qarşı üsyan edirlər , başqaları isə bu hökmranlığı qanuni bir şey kimi mədh edib tərifləyirlər .
Bu gənc hegelçilərin nəzərində təsəvvürlər , fikirlər və anlayışlar , onların müstəqil bir şeyə çevirdikləri ümumiyyətlə şüur məhsulları insanların əsil buxovu hesab olunduğuna görə , — eyni ilə köhnə hegelçilərdə olduğu kimi bunlar insan cəmiyyətinin həqiqi bəndləri elan edildiyinə görə , — aydındır
6 — Maks Ştirner . Red . 7 — tamamilə , başdan ayağa . Red .
7