$< ë ´ Vü≤≈ £ îÿ #· ≥ º+ ˝À $< Ûëq | üs ¡ yÓTÆq ˝ÀbÕ˝Ò $ T { Ï ?
kÕe ÷ qT ´\ ≈ £ î n +< äTu≤≥T˝À ˝Òì $< ä ´ -j · THé . | üs ¡ y˚TX¯ « s ¡ sêe ⁄
> ∑ ‘· ¬ s +& ÉT < äXÊu≤ ›\ qT +& ç bÕ \ ≈ £ î \ T neT \ T # ˚düTÔqï düs ¡ ∞ø £ s ¡ D , Á | üsTTy˚ {° ø £ s ¡ D $< ÛëHê \ ˝À uÛ≤ > ∑ +>± $< ë ´ s ¡+> ∑ + ˝À Á | üsTTy˚ {° ø £ s ¡ D , yê ´ bÕØø £ s ¡ D $| üØ ‘·+>± ô | s ¡ T > ∑T ‘·÷+~. Ç ~, $< ë ´ s ¡+> ∑ + ˝À nìïkÕúsTT˝À ¢ øÏ $ düÔ ]+ ∫ +~. | òü *‘·+>± $< ä ´ kÕe ÷ qT ´\ ≈ £ î n +< äTu≤≥T˝À ˝Ò < äT . yÓTT ‘· Ô +>± n + fÒ ÁbÕ < ∏ä $ Tø £ < äX¯ qT +& ç ñqï ‘· $< ä ´ es ¡ ≈ £ î Á | üuÛÑT ‘·«+ ‘· q u≤ < Ûä ´‘· qT , ìj · T + Á ‘· DqT , | üs ¡´ y˚ø £ åDqT dü & É *+ ∫ +~. | üs ¡´ ekÕq +>± $< ë ´ s ¡ Tú \ T $| üØ ‘· yÓTÆq Ä ] úø £ < √ | æ & û |”& Éq≈ £ î > ∑Ts ¡ e ⁄‘· Tqï $ wüj · T + Áø £ eT +>± ô | s ¡ T > ∑T ‘·÷ qï ~. m≥ º πø \ ≈ £ î 2010 qT +& ç $< ë ´ Vü≤≈ £ îÿ #· ≥ º+ neT \ T≈ £ î e∫à +~. nsTT ‘ ˚ sT ÷#· ≥ º+ ˝À mH√ï ˝ § düT > ∑T \ THêïsTT . n ~, $< ë ´ s ¡+> ∑ + \ øå ±´\ qT @ e ÷ Á ‘·+ HÓs ¡ y˚πsà ~>± ˝Ò < äT . n +< äTe \ q < ëìì düe ]+# ê \ qï Ä +< √fi¯q \ T eTT +< äT≈ £ î edüTÔHêïsTT , kÕ > ∑T ‘· THêïsTT . M { ÏøÏ Á | üC≤ eT < ä ›‘· T nedüs ¡+, ñbÕ < Ûë ´ j · T , $< ë ´] ú dü +| òü ÷\ eT < Ûä ´ eTT +< äT ◊ø £´‘· ô | s ¡>±*.
$< ë ´ Vü≤≈ £ îÿ #· ≥ º+ ˝À $< Ûëq | üs ¡ yÓTÆq ˝ÀbÕ˝Ò $ T { Ï ?
1 . ø ± eTHé dü ÷ ÿ \ T $< Ûëq + :
| ü \ T ô | ≥T º ã & ç < ë ] < ˚XÊ \ T >± ì , es ¡› e ÷ q < ˚XÊ \ T >± ì ø ± eTHédü ÷ ÿ \ T $< ÛëHêìï neT \ T # ˚düTÔHêïsTT . ôdø £+& ÉØ $< ä ´ es ¡ ≈ £ î Äj ·÷ Á | üuÛÑT ‘ ê « ˝Ò u≤ < Ûä ´‘· eVæ≤düTÔHêïsTT . dü ÷ ÿ \ T | ü ] düs ¡ ÁbÕ +‘·+ ˝À e ⁄ qï ù |< ä , < Ûäìø £ esêZ \ u≤ \ u≤ * ø £\ T me ¬ s ’ Hê dü < äs ¡ T bÕsƒ ¡ XÊ \ ˝ÀH˚ # ˚ ], #·< äyê *. á $< Ûëq + neT \ T e \ q Á | üsTTy˚ { Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \ @ sêŒ≥T≈ £ î , yê ´| æÔøÏ neø ± X¯ + e ⁄+& É < äT . ø ± ì bÕ \ ø £ esêZ \ T ‘· eT es ¡ Z Á | üjÓ ÷ CHê \ ø√dü + Á | üC≤kÕ «$ Tø £ & çe ÷+& É ¢ qT ì \ e ]+#· ≥ + ˝À yÓqï ‘ √ ô |{ Ï º q $< ä ´>± e ´ eVü≤ ]+#· T ‘ êsTT . kÕ «‘·+ Á ‘·´+ e # êÃø £ Á | üuÛÑT ‘·« | ü +# êsTTrsêCŸ bÕsƒ ¡ XÊ \ ˝Ò >± ø £ eTTìdæ | ü˝Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \\ T , msTT & Ó & é bÕsƒ ¡ XÊ \\ T , Áf … Æã˝Ÿ yÓ˝Ÿù | òsY bÕsƒ ¡ XÊ \\ T , ¬ sdæ & Óì¸j · T˝Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \\ T e ¬>’ sê $$< Ûä j ·÷» e ÷ Hê ´\ Ä < Ûä « s ¡´+ ˝À q & ÉTdüTÔHêï`M≥ìï +{ ÏøÏ Á | üuÛÑT ‘·«+ < Ûäq düVü ‰ j · T + n +~+#· T ‘· Tqï ~. M { Ï˝À ¢ | üì # ˚dæq , # ˚düTÔqï ñbÕ < Ûë ´ j · TT \ ≈ £ î düe ÷ qy˚ ‘· q ùdÿfi¯ófl , ø = ìï dü < äTbÕj ·÷\ T ø = ìï ‘ ˚ & Ü \‘ √ Çe « ã & ÉT ‘· THêïsTT . n≥T | ü≥ º D≤ \ ˝À >± ì Ç≥T Á >± MTD ÁbÕ +‘·\ ˝À >± ì ø ± eTHédü ÷ ÿfi¯ófl @ sêŒ≥T # ˚j · T & É + e \ q $< ë ´ s ¡ Tú \+< ä ] ø ° $< ä ´ n +< äTu≤≥T˝ÀøÏedüTÔ +~.
1982 $< ë ´#· ≥ º+ ` Á | üsTTy˚ { Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \\ T :
Ä + Á < ÛäÁ | ü < ˚XŸ Á | üuÛÑT ‘·«+ 1982 $< ë ´#·{ ≤ º ìï ÄyÓ ÷~+ ∫ +~. n +‘· es ¡ ≈ £ î $< ë ´ s ¡+> ∑ + ˇø £ #· ≥ º+ ˝Ò≈ £ î +& ÜH˚ Á | üuÛÑT ‘·« ñ ‘· Ôs ¡ T «\‘ √ kÕ –+ ∫ +~. á #· ≥ º+ ø = ìï Á | üjÓ ÷» Hê \ T ø £* Z + ∫Hê Á | üsTTy˚ { Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \\ T HÓ \ ø =\ TŒø√e & ÜìøÏ #· ≥ º ã < äΔ ‘· ø £* Œ + ∫ +~. M { ÏøÏ Á | üuÛÑT ‘·« > ∑T ] +| Ô ⁄ ü sTTdüTÔ +~>± ì , < äqdüVü Û ‰ j T · + e ⁄+& < É äT . nø ÿ £ & ÉqT +& $< ç ë ´ yê ´ bÕ sêìøÏ eTq sêÁwü º+ ˝À uÛÑ ÷$ Tø £ @ s ¡ Œ & ç +~. BìøÏ ‘ √ & ÉT Ä +> ∑ ¢ e ÷< Ûä ´ eT + bÕsƒ ¡ XÊ \\ T @ sêŒ≥e ⁄‘·÷ e # êÃsTT . Á | üuÛÑT ‘·« > ∑T ] Ô +| ü ⁄ ˝Ò≈ £ î +& ÜH˚ bÕsƒ ¡ XÊ \\ @ sêŒ≥T≈ £ î ≈ £ L & Ü < ë « sê \ T ‘ Ó ] ∫ +~. Ç≥Te +{ Ïyê { Ï˝À ¢ #·~ y˚ 10e ‘· s ¡> ∑ ‹ $< ë ´ s ¡ Tú \ T | ü _¢ ø˘ | üØø £ å \ T sêj · T & ÜìøÏ Á | üuÛÑT ‘·« bÕsƒ ¡ XÊ \\ < ë « sê | üØø £ å | ò ” E \ T # Ó *¢+#·& ÜìøÏ nqTeT ‹+ ∫ +~. n +‘ ˚ø ±< äT , 1991˝À Ä ] Δø £ düs ¡ ∞ø £ s ¡ D $< ÛëHê \ ÁbÕs ¡+ uÛÑ +‘ √ $< ë ´ s ¡+> ∑ + ˝À Á | üsTTy˚ { Ÿ $< ë ´ dü + düú \ T $#· à \$& ç >± yê ´| æÔ˝ÀøÏ e # êÃsTT . 1994 » qe ] 1q sêÁwü º Á | üuÛÑT ‘·«+ 1982 sêÁwü º $< ë ´#· ≥ º+ y˚Ts ¡ ≈ £ î HÓ +. 1 Jy√ C≤Ø # ˚dæ +~. Á | üsTTy˚ { Ÿ bÕsƒ ¡ XÊ \\ T q & ÉT | ü ⁄ ø√e & ÜìøÏ , ìs ¡« Væ≤ +#· Tø√e & ÜìøÏ ìj · TeT ìã +< Ûäq \ T C≤Ø # ˚dæ +~. Bì ‘ √ Á | üsTTy˚ { Ÿ s ¡+> ∑ + ˝À $< ë ´ yê ´ bÕs ¡+ n & É ÷¶ n < äT | ü ⁄ ˝Ò≈ £ î +& Ü kÕ > ∑T ‘·÷ qï ~. ô |’ q ù | s = ÿqï | üs ¡´ ekÕHê \ T , ø ± eTHédü ÷ ÿ \ T $< Ûëqdü ÷ Œ ] Ôì ~> ∑ $ T +>± sTT . n +‘ ˚ >± ø £ bÕ \ ø £ esêZ \ T $< ë ´ s ¡+> ∑ + ˝À Á | ü »\ qT Ä ] úø £+>± < √ #· Tø√e & ÜìøÏ , Á | üsTTy˚ { Ÿ $< ë ´ dü + düú \ ˝À | üì # ˚ùd uÀ < Ûäq uÀ < ÛäH˚ ‘· s ¡ dæã “+~ ÁX¯eTqT ø ± s ¡ T # Íø £>± < √ | æ & û # ˚ùd +< äT≈ £ î eP | ü ⁄ ì # êÃsTT . n +< äTπø 1982 sêÁwü º $< ë ´#· ≥ º+>± ì , 2009 πø + Á < ä Á | üuÛÑT ‘·«+ $< ë ´ Vü≤≈ £ îÿ #· ≥ º+>± ì ˇø £ Á | üC≤ ‘·+ Á ‘· dü « uÛ≤e + ø £* Zq ø ± eTHédü ÷ ÿ \ T $< ÛëHêìï ø ± yê \ H˚ Á | üø £ ÿqô |{ ≤ º sTT .
1947 kÕ «‘·+ Á ‘ ê ´ ìøÏ eTT +< äT >± ì , ‘· sê «‘·>± ì Á | üC \+< ä ] ø ° $< ä ´ qT ñ∫ ‘·+>± n +~+# ê \ ì , ìs ¡ ø £ åsêdü ´‘· qT ìs ¡÷ à *+# ê \ ì C≤rj · T` ø £ eT ÷´ ìdüT º ñ < ä ´ e ÷\ ˝À uÛ≤ > ∑ +>± Á | üC≤ ñ < ä ´ eT + ã \+>± kÕ – q +< äTq $< ä ´ 0`14 u≤ \ u≤ * ø £\+< äs ¡ ≈ £ î 1960 Hê { ÏøÏ ñ∫ ‘·+>± n +~+# ê \ ì sêC≤ ´+> ∑ + ˝À ÁbÕ < ∏ä $ Tø £ Vü≤≈ £ îÿ˝À ¢>± ø £ Ä < ˚ • ø £ dü ÷ Á ‘ ê˝À ¢ # ˚ ] à +~. Ä \ ø £ å ´+ Ä #· s ¡ D˝À HÓs ¡ y˚s ¡ ˝Ò < äì ø = sƒê ] $< ë ´ ø £ MTwüHé ( 1964`66 ) uÛ≤ $+ ∫q +< äTq , n +‘· sê ® rj · T +>± $$< Ûä < ˚XÊ \ $< ë ´$< ÛëHê \ qT ≈ £ L \+ ø £ wü +>± n < Ûä ´ j · Tq + # ˚j · T & É + e \ q , uÛ≤s ¡‘·< ˚X¯ düe ÷» nedüsê \ qT , Á | ü »\ Á | üjÓ ÷» Hê \ qT n +#· Hê ø £ ≥ º& É + e \ q , ø ± eTHédü ÷ ÿ \ T $< ÛëHêìï ˇø £ ø °\ ø ±+ X¯ +>± ø = sƒê ] ø £ MTwüHé ‘· q ìy˚ ~ ø £ ˝À ù | s = ÿqï ~. á $< Ûëq + Á | üC≤ ‘·+ Á ‘· dü « uÛ≤e + ø £* Ze ⁄ qï +< äTH˚ n≥T πø + Á < ä +, Ç≥T sêÁcÕ º\ T neT \ T # ˚j · T≈ £ î +& Ü ˙s ¡ T >± sêÃsTT . BìøÏ ¬ s +& ÉT n + XÊ \ qT Á | ü < Ûëq +>± > ∑T ] Ô +# ê *‡ e ⁄+ ≥T +~. ˇø £{ Ï ` ø ±+ Áπ > düT bÕØ º 1947˝À n ~ Ûø ± sêìï d ”« ø £]+ ∫q ‘· s ¡ Tyê ‘· e ´ edüú˝À ‘·– q Á | üC≤ ‘·+ Á ‘· e ÷ s ¡ TŒ \ ≈ £ î @ e ÷ Á ‘·+ dæ < äΔ | ü & É˝Ò < äT . ¬ s +& Ée ~ ` 1966 ø = sƒê ] ø £ MTwüHé ìy˚ ~ ø £ dæbòÕs ¡ T ‡\ T neT \ T≈ £ î ã \ yÓTÆq Á | üC≤ ñ < ä ´ e ÷ ìï n≥T sê » ø ° j · TbÕØ º\ T >± ì Ç≥T Á | üC≤dü +| òü ÷\ T >± ì , eè ‹ Ô dü +| òü ÷\ T >± ì kÕ –+#· É˝Ò < äT . n +< äTe \¢ H˚ ø ± eTHédü ÷ ÿ \ T $< ÛëHêìï bÕ \ ≈ £ î \ T ìs ¡¢ ø £ å ´+ # ˚XÊs ¡ T .
2 . Á | üsTTy˚ { Ÿ $< ë ´ dü + düú˝À ¢ $< ë ´ uÀ < Ûäq ` | ò ” E \ uÛ≤s ¡+ : u≤ \ u≤ * ø £\ $< ë ´ uÛ≤ ´ dü + | ü≥ ¢ $< ë ´\ j ·÷\ T m +‘ √ ÄdüøÏÔì ø £* Z +# ˚ $< Ûä +>± Ä≥bÕ≥ \‘ √ kÕ –+# ˚ +< äT≈ £ î , bÕsƒ ¡´ Á | üD≤ [ ø £\ T s ¡÷ bı +~+ ∫ , dæ \ ãdt Á | üø ± s ¡+ bÕsƒ ¡´ Á > ∑ +< ∏ë \ qT dæ < ä ›+# ˚ùd +< äT≈ £ î n≥T πø + Á < ä Á | üuÛÑT ‘·«+ NCERTì , Ç≥T sêÁcÕ º\ T SCERT \ qT @ sêŒ≥T # ˚XÊsTT . Ç $ m +‘ √ø =+‘· ø £ èwæ # ˚düTÔHêïsTT . ø =+‘· Á | üjÓ ÷» qø ±]>± qT e ⁄+ ≥THêïsTT . yê { Ï dæ \ ãdtqT Á | üsTTy˚ { Ÿ $< ë ´ dü + düú \ T bÕ { Ï +#·& É + ˝Ò < äT . Bìì > ∑T ]+ ∫ sT ÷ Hê & ÉT # ˚dæqyê ´ K ´ qT #·÷& É +& ç ªª& Ûç ©¢ ˝Àì C≤rj · T $< ä ´ | ü ] XÀ < Ûäq • ø £ åDdü + düú , Äj ·÷ sêÁcÕ º ˝À ¢ ì $< ä ´ | ü ] XÀ < Ûäq
• ø £ åD dü + düú \ T $< ë ´ dü + düú \ düeTÁ > ∑ ‘· n _ Ûeè ~ Δ˝À uÛ≤ > ∑ +>± yê ] ej · TdüTqT | ü ]> ∑Dq˝ÀìøÏ rdüT≈ £ îì @ j˚T ‘· s ¡> ∑ ‘· T˝À ¢ @$ TH˚ ] Œ +# ê *? m +‘· es ¡ ≈ £ î #·~$+# ê *? uÛ≤wü \ T , > ∑DÏ ‘·+, | ü ] düsê \ $ C≤ „ q +, $ C≤ „ q XÊÁdüÔ +, kÕ +| òæTø £ XÊÁdüÔ +, e +{ Ï $< ä ´$ wüj · Tø £ n + XÊ \‘ √bÕ≥T bÕsƒ ¡´ düVü≤ø ± s ¡´ Áø £ e ÷ ˝ …’ q Ä≥ \ T , ø £ fi¯ \ T , Ç ‘· s ¡ yê { Ï ÁbÕeTTK ´‘· qT ñbÕ < Ûë ´ j · T 6 pHé 2013