Metodyka i problemy opracowania archiwaliów rodzinnych
109
wszystkim będących rezultatem kolekcjonerstwa, które z rodziną czy jej majątkiem nie mają nic wspólnego. W przeciwieństwie do archiwaliów urzędowych nie można w ich przypadku mówić o ukształtowanych registraturach,
posiadających utrwalony, stabilny układ, możliwy do prostego odtworzenia w zespole archiwalnym. Właściwie układ registraturalny występuje tylko
w nowszych przedsiębiorstwach rolno-przemysłowych i nigdy nie obejmuje całego zespołu. Układy nadawane w trakcie prac porządkowych w archiwach dworskich w XIX lub XX w. mają różną wartość i nie zawsze mogą być
wykorzystane w czasie porządkowania zespołu8.
Na ten specyficzny proces aktotwórczy nakładają się dzieje archiwaliów,
które do momentu archiwizacji były bardzo różne. Wielkie rody i rodziny
magnackie na ogół dbały o swoje archiwalia, tworzone były osobne archiwa
rodzinne i od XIX w. zarządów dóbr. Inaczej przedstawiała się sytuacja archiwów mniejszych rodzin szlacheckich (ziemiańskich), w których były gromadzone na ogół razem materiały rodzinne, osobiste, prawno-majątkowe i administracyjno-gospodarcze. Pozostawały one najczęściej w stanie zaniedbania i zachowały się fragmentarycznie9.
Archiwalia podworskie narażone były na zniszczenia i rozproszenia
w wyniku nie tylko wojen, ale i bankructwa rodziny, parcelacji dóbr itp.
W czasie II wojny światowej szlachta w znacznej części została pozbawiona dóbr przez okupanta. Po wyzwoleniu na podstawie dekretu o reformie
rolnej i aktów wykonawczych majątki podlegające reformie rolnej wraz z całym znajdującym się w nich mieniem, w tym wszelkie archiwalia, przeszły
na własność państwa10. Przejmowanie akt podworskich przez archiwa państwowe odbywało się w bardzo trudnych warunkach i wiele z nich uległo
zniszczeniu, niektóre przejęły biblioteki i muzea. Archiwalia wpływały do archiwów państwowych najczęściej w stanie zupełnego chaosu, wymieszane,
zniszczone, pozbawione pomocy archiwalnych. Jeśli nawet istniały jakieś inwentarze lub skorowidze, to ich odnalezienie w stosach akt wymagało dużego nakładu pracy11.
Zespoły podworskie zachowały się w różnorodnej postaci pod względem
treściowym, formalnym, językowym. Zawierają one materiały odnoszące się
do spraw osobistych i rodzinnych właścicieli dóbr, do wykonywanych przez
nich funkcji publicznych i do posiadania oraz zarządzania majątkiem, występują w nich również archiwalia zgromadzone w wyniku kolekcjonerstwa12.
Obok różnorodności materiałów cechuje je także wielka rozpiętość chronolo8 Archiwistyka,
s. 116-117.
s. 113.
10 B. Smoleńska, Archiwa podworskie w Polsce Ludowej, „Archeion” 1955 , t. 24, s. 39.
11 Tamże, s. 39-42. Na mocy umowy archiwalno-muzealnej z roku 1951 muzea przekazały
archiwom posiadane archiwalia podworskie.
12 Wskazówki metodyczne do opracowywania archiwów podworskich, s. 488.
9 Tamże,