ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | Page 78

ավելացում 2 , հանրույթների միջև կապերի աշխուժացում, պրեստիժային
բարիքների դերի աճ, տնտեսական կոոպերացիայի և կառավարողների և
կառավարվողների միջև ծառայությունների փոխանակում 3 , ռեսուրսների
պակաս, կրոնի զարգացում, աշխատանքի բաժանում, մարդկային ինտե-
լեկտի զարգացում և այլ պատճառներ, այս կամ այն համադրությամբ
առաջ են քաշված բազմաթիվ գիտնականների կողմից 4 , նայած թե որ ազ-
խոշոր մարդկային պոպուլյացիայի (մոտավորապես 10000 և ավելի) վարքը
դինամիկ օրինաչափություններ ունի: (Клягин 1996: 86, 92-93): Բարդ շեր-
տավորված հասարակություն ձևավորելու համար անհրաժեշտ է մարդկանց
որոշակի թիվ, որն էլ կապահովի վարչարարների, ծառաների, քրմերի, զին-
վորների և այլոց պահանջը (Claessen 2002: 107): Ժողովրդագրական
գործոնի մասին հետաքրքիր դիտարկում է արել Ա.Կորոտաևը. Նեոլիթյան
հեղափոխությունից մի քանի հազար տարի անց մարդկությունը մեծ թվով
նորամուծություններ է կատարել, որոնք բարձրացրել են աշխատանքի ար-
դյունավետությունը և ներունակ էին բարձրացնելու մարդկանց մեծամաս-
նության կենսամակարդակը: Սակայն լրացուցիչ այս ռեսուրսները միշտ
օգտագործվել են վերարտադրողական հաջողության մեծացման համար:
Կենսամակարդակի ցանկացած բարձրացմանը հետևել են մանկական
մահացության կրճատում և վերարտադրողական տարիքի հասած երեխա-
ների թվի աճ: Արդյունքում լրացուցիչ ռեսուրսները նախևառաջ նպաստում
էին բնակչության աճին, և այդ աճը շատ արագ խժռում էր այդ ռեսուրսները:
Արդյունքում ցիկլի վերջում բնակչության մեծամասնության կենսամակար-
դակը վերադառնում էր նախկին վիճակին, եթե նույնիսկ ավելի չէր իջնում
(Коротаев 2003: 215):
1
Վերոհիշյալ գործընթացների զարգացման մեջ հսկայական դեր են խաղում
արտաքին հարաբերությունները և այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են՝ պա-
տերազմները, վերաբնակեցումները, առևտուրը, փոխառությունները: Չնա-
յած միջհամայնքային շփման այս ձևերն ուսումնասիրվում են, սակայն ընդ-
հանուր առմամբ պետության առաջացման տեսության մեջ արտաքին գոր-
ծոնների դերը անարժանիորեն նվազեցված է» (Гринин 2007: 35):
2
Մարքսիստական հարացույցում՝ տնտեսական գործոններ և դասակարգային
պայքար:
3
Service 1971: 1975.
4
Նշենք մի քանիսը. պետականության առաջացման գլխավոր խթան Մորգանը
համարում է տոհմական հաստատությունների անկարողությունը բավարա-
րելու հասարակության հարաճուն կարիքները, և մասնավորապես քաղաք-
ների ի հայտ գալը, քանի որ քաղաքը՝ հասարակությունը փոխելով, կառա-
վարման համակարգի առջև դրեց նոր մարտահրավերներ. պաշտոնյաների,
դատավորների, տարբեր աստիճանների զինվորական և մունիցիպալ պաշ-
78