ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | 页面 76

նում և տարաբնույթ պոլիտիաներ ծայրամասերում 1 : Այսպիսով, «հիմքեր
չկան այս կամ այն հասարակության պատմության մեջ ինչ-որ մի թռիչք՝
ազգակցականի լիակատար գերակայությունից դեպի տարածքային
կապերի բացարձակ տիրապետություն փնտրելու համար» 2 :
Եվ երրորդ բաղադրիչի՝ հարկային համակարգի առկայությունը և
բացակայությունը նույնպես քննարկումների առարկա են: Մասնագետ-
ները գտնում են, որ վաղ հասարակությունների դեպքում երբեմն դժվար է
զանազանել հարկը տուրքից, նվերներից, ռեցիպրոկացիայի վրա հիմնված
վերաբաշխումից 3 , ժամանակավոր փոխառություններից, հարկադրական
աշխատանքի որոշ տեսակներից: Մյուս կողմից՝ սեփական հպատակները
հարկային պարտավորվածությունից կարող էին ազատված լինել, բայց
օտարերկրացիները և առևտրականները լինեին հարկատու. հարկերը
կանոնավոր բնույթ չէին կրում և այլն:
Վերոհիշյալ եռյակից բացի, քննարկման առարկա են նաև պոլի-
տոգենեզին նպաստող ներքին (մշակութային գործոններ, օրինակ՝ գա-
ղափարախոսություն) և արտաքին (էկոլոգիական, սոցիալական, միջհա-
մայնական հարաբերություններ 4 և այլն) գործոնների հիմնախնդիրները 5 :
Որոշ ուսումնասիրողներ առանձնահատուկ ուշադրություն են դարձնում
եռամակարդակ սոցիալական շերտավորմանը 6 , գրային համակարգին՝
1
Տարածքային փոխակերպումները վաղ պետականությունների դեպքում ունեն
նեն ևս մեկ առանձնահատկություն. հաճախ գրավոր աղբյուրների բացակա-
յության պարագայում օգնության է գալիս հնագիտությունը: Հնագիտական
ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս բացահայտել բարդ սոցիալական
կառուցվածքի հատկանիշները՝ բնակավայրերի աստիճանակարգություն,
կացարանների և դամբարանների շերտավորում, ինչը վկայում է ազնվակա-
նության կամ վերին խավի առկայության մասին (Лозный 1995: 106):
2
Бондаренко 2012: 116.
3
Կառավարվողները կառավարողին տրամադրում են բնամթերք և ծառա-
յություններ՝ կամավոր-պարտադիր նվերների, տուրքերի, հասարակական
աշխատանքների և այլնի տեսքով, իսկ փոխարենը ստանում իրենց նյութա-
կան ծախսերի փոխհատուցում հիմնականում գաղափարախոսական ոլոր-
տում, և վաղ պետականության զարգացմանը զուգընթաց ռեցիպրոկացիան
ստանում է ավելի ու ավելի անհամաչափ, ոչ սիմետրիկ բնույթ (Кочакова
1995: 159):
4
Амброзино 1995: 71-72.
5
Քաղաքակրթության հատկանիշների մանրամասն քննարկումը տե՛ս Крадин
2012:
6
Claessen 1978: 587-588.
76