ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | Page 45
Ընդ որում, չի բացառվում, որ հիշյալ փուլերի ընթացքում վիշապի
կերպարը և նրա մարմնավորման ձևերը (օրինակ՝ արձանները կամ տա-
ճարները) աստիճանաբար իջել են վերից վար, այսինքն՝ լեռներից դեպի
նախալեռներ և դաշտավայրեր, ու պատկերացումների հետ միասին հա-
մապատասխանաբար վերարտադրվել են նաև լանդշաֆտային ընկա-
լումները:
Այսպիսով, վերն առաջարկված փուլաբաժանման համակարգում
Խորենացին փաստագրել է վիշապների զարգացման չորրորդ փուլը 1 :
Մինչդեռ հայկական հիշողության մեջ (արտահայտված պատմական 2 ,
բայց հիմնականում ազգագրական-բանահյուսական ոճի աղբյուրներում)
այս բոլոր փուլերը պահպանվել են սինկրետիկ մակարդակում: Այսօր էլ
վիշապների վերաբերյալ ժամանակակից հայերի հետաքրքրությունը, որն
արտահայտվում է մի կողմից դրանց վերից վար իջեցնելու, վերստին
կանգնեցնելու կամ թանգարանացնելու, մյուս կողմից էլ՝ հետազոտելու,
հասկանալ փորձելու մեջ, դեռևս գտնվում է ենթագիտակցական (կամ
ինչպես ասվեց՝ վերհուշի) փուլում:
Վերջում, վերստին շեշտելով Պատմահոր հայտնած տեղեկություն-
ների կարևորությունը, մեկ այլ մեծ հայի՝ Գ. Սրվանձտյանցի բառերով
մնում է ասել. «Արդյոք և որչափ երախտապարտ եմք այն սրբազան ծերու-
նի Խորենացվույն, որ միան պատճառ եղեւ այն մագաղաթներ գոնե՛ ազ-
գային լեզվավ ի լույս հանելու. ապա թե ոչ, աննշան և անգո ազգ մի
կ’ձևանայինք անշուշտ առանց Նախնյաց. անարմա՛տ ծառ, ուստի և ան-
հաստատ» 3 :
Եզրակացություն
Հնագիտական, պատմական, ազգագրական և բանահյուսական
տվյալները բացահայտում են վիշապի մասին պատկերացումների առա-
տությունը հայկական մշակույթի տարբեր ոլորտներում: Վիշապի գաղա-
փարի տարածական և ժամանակագրական զարգացման օրինաչափու-
թյունների հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ այն այդ մշակույթի ին-
Աշտարակ (Марр 1924: 278; Շահազիզ 1987: 38-39, 265; հմմտ.
Թորամանյան 1942: 210, 211, 244, 289; Թումանյան 2015: 105):
1
Տե՛ս contra Աբեղյան 1941: 41-43:
2
Վիշապների մասին պատկերացումները բավականին առատ են հայ միջնա-
դարյան գրականության մեջ (բացի Խորենացուց, հմմտ. Եզնիկի, Մովսես
Կաղանկատվացու, Գրիգոր Մագիստրոսի, Հովհաննես Սարկավագի և այլոց
անդրադարձները):
3
Սրվանձտյանց 1982: 27:
45