ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | Page 165

հյուսիսարևմտյան, արևմտյան և հարավարևմտյան շրջաններում ձևա-
վորվում են Հայկական պետականության ակունքները համարվող Հայա-
սա-Ազզի, Իսուվա, Թեգարամա (ընդգծումը մերն է - Ռ.Ց.), Արմատանա,
Արավաննա, Ալզի պետական կազմավորումները 1 ։ Բնականաբար նաև
բախումը խեթերի հետ դառնում էր անխուսափելի։ Ելնելով Թուդխալիաս
II-ի (Ք.ա.XVդ. II կես) և Առնուվանդաս I-ի (Ք.ա.XVդ. վերջին քառորդ -
XIVդ. սկիզբ) նվաճումների աշխարհագրությունից՝ Թեգարաման գտնվում
էր խեթական պետության կազմում 2 ։ Իսկ ահա Թուդխալիաս III-ի (Ք.ա.
XIVդ. I կես) կառավարման վաղ փուլում, ըստ Խաթթուսիլիս III-ի (Ք.ա.
1267-1237թթ.) տեքստի, պետության տարածքի մի զգալի մասը նվաճվել
էր կամ պարբերաբար ասպատակվում էր բոլոր հարևան երկրների
կողմից 3 ։ Խաթթուսիլիս III-ն իր հռչակագրում արձանագրում է. «Իսկ
Իսուվայի [թշնամին] եկավ [և] Թեգարամա [երկիրը] նվաճեց» 4 ։
Թեգարամայի նվաճումը Իսուվայի (հետագայում՝ Ծոփք) կողմից,
հավանաբար, տեղի է ունեցել Թուդխալիաս III-ի կառավարման վերջին
շրջանում 5 ։ Իսկ ըստ Սուպպիլուլիումա I-ի (Ք.ա. 1350-1322 թթ.) և Միտ-
տանիի արքա Շատտիվազայի միջև կնքված պայմանագրի՝ խեթահպա-
տակ 16 քաղաք-պետությունների բնակչությունն ապստամբել և լքել էր իր
բնակավայրերը՝ արտագաղթելով հարևան երկրներ, այդ թվում Իսուվա և
Հայասա. «Թեգարամա երկրի բնակչության կեսը, Թեպուրզիյա քաղաքի
մարդիկ, Խազգա քաղաքի մարդիկ և Արմատանա երկրի մարդիկ
ապստամբեցին (Խաթթիի դեմ) հորս ժամանակ» 6 ։ Սակայն Սուպպիլու-
լիումա I-ին հաջողվեց հնազանդեցնել ապստամբ քաղաքներին, նվաճել
Թեգարաման և ներխուժել Միտտանիի տարածք 7 ։ Խեթական պետության
և Միտտանիի միջև սկսված «Սիրիական» պատերազմներում Փոքր
Ասիայի հարավարևելյան շրջանները վեր են ածվում ռազմական գործո-
ղությունների թատերաբեմի։ Սուպպիլուլիումա I-ից շուրջ 20 տարի պա-
1
Ավետիսյան 2002։ 5։
Bryce 2005: 127-145; Քոսյան 2000։ 167-173; Kosyan 2006: 72-97; Քոսյան
2016։ 108-109; Քոսյան 2013։ 178-179։
3
Քոսյան 2016։ 109։
4
Քոսյան 2016։ 71, նույն տեղում տե՛ս արձանագրության ամբողջական տառա-
դարձումը, թարգմանությունն ու ծանոթագրությունները (էջ 68-81), նաև՝
Քոսյան 2000։ 166; Քոսյան 2013։ 179։
5
Քոսյան 2016։ 125։
6
Beckman 1996: 6A § 1-2; Bryce 2005: 155f.; Քոսյան 2016։ 112 ծնթ. 187;
Аветисян 1984: 45-46.
7
Bryce 2005: 161ff.; Аветисян 1984: 58.
2
165