ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | Page 145
նվիրապետական համակարգի նկատմամբ: Այս իրողությունն իր արտա-
հայտությունն է ստացել Արտաշիրի Փիրուզաբադ II ժայռաքանդակի վրա:
Այստեղ Արտաշիրից անմիջապես հետո պատկերված է արքայի հով-
հարակիրը: Սակայն քանդակագործն աստիճանակարգության հնամենի
կանոնից կատարված շեղումը հաջողությամբ շտկել է չափական հարա-
բերության միջոցով` հովհարակրին պատկերելով անհամեմատ փոքր, քան
հաջորդող երեք պատկերները: Նրանց մեջ Շապուհը, ով նույնակա-
նացվում է, շնորհիվ սաղավարտին քանդակված զինանշանի, ներկա-
յացվել է առաջ, քան մյուս երկու պատկերները, որոնք նույնականացվում
են Արտաշիրի համանուն եղբոր և որդու` Մերվի և Սակաստանի կա-
ռավարիչների հետ: Պատկերների գծային դասավորության պարագայում
հստակ ընդգծված դիրքային առավելությունից զատ՝ Շապուհի գերապատ-
վությունը նրանց նկատմամբ արտահայտված է նաև ծոծրակին արված
հանգույցից կախ ընկած երկար ժապավեններով դիադեմայով, մինչդեռ
մյուս երկուսը, որոնք ŠKZ-ում (միջ. պարսկ. 29-րդ տող) հիշատակվում են
արքա (šahrdār) տիտղոսով, ներկայացվել են պարթևական ժամանակ-
ների «սատրապական» դիադեմաներով:
Ե՞րբ է պարսից գահաժառանգ Շապուհը նշանակվել Հայաստանից
բռնազավթված մասերի արքա: Ցավոք, այս հարցի վերաբերյալ ո՛չ սա-
սանյան վիմագրերը, ո՛չ էլ մյուս գրավոր աղբյուրները ոչինչ չեն հաղոր-
դում: Նմանապես ոչինչ վկայված չէ նաև հայկական պատմական
ավանդության մեջ 1 : Այս պայմաններում մեր պատասխանը հիմնվում է բա-
1
Հայկական ավանդության մեջ որպես «անիշխանության ժամանակ»-ի Հա-
յաստանի Սասանյան կառավարիչներ հիշատակված են միայն «Արտաշիրն»
ու նրա որդի Շապուհը (Խորենացի Մ. II, ՀԶ, ՀԷ), որոնց ուսումնասիրողները
նույնականացնում են Շապուհ I-ի գահաժառանգ Որմիզդ-Արտաշիրի և
թոռան` Որմիզդակի հետ: Ընդհանուր առմամբ համաձայնելով այս նույնա-
կանացումների հետ` հարկ ենք համարում նկատել երկու կարևոր հանգա-
մանք, որոնք կարող են լուսաբանել Հայաստանում Արտաշիր I-ի գահաժա-
ռանգ Շապուհի գահակալության փաստի նկատմամբ հայկական ավանդու-
թյան լռությունը. ա) Արտաշիրի կերպարը խիստ վիպականացած է, և նրա
մեջ Արտաշիր Պապականի ու Որմիզդ-Արտաշիրի կերպարներից բացի,
վիպական բաղարկման են ենթարկված ոչ միայն Շապուհի, այլև Վարահրան
I-ի, Վարահրան II-ի, 276-293թթ. Հայաստանում կառավարած Ներսեհի,
հնարավոր է նաև հավանաբար 273-276թթ. այստեղ իշխած Վարահրանի
(ապագա Վարահրան II) կերպարները, բ) հայկական ավանդությունը հերո-
սական պատումին հատուկ տրամաբանությամբ Մեծ Հայքում պարսից տի-
րապետությունը հաշվել է` սկսած վիպական Խոսրովի սպանությունից:
145