ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3

րան», «Հայկական համառօտ հանրագիտարան») 1 եւ «Հայաստանի եւ յա- րակից շրջանների տեղանունների բառարան» 2 : Եւ ահա, առանց յատուկ փաստարկելու՝ Ղարազիադինի այդ վարկածը կրկնւում է այնպիսի լուրջ աշխատանքներում, ինչպէս Հայկ Յակոբեանի 2003 թ. ծաւալուն յօդուածն է 3 եւ Արմէն Այվազեանի 2016 թ. ռուսերէն հիմնարար մենագրութիւնը 4 : Իրականում Աւարայրի դաշտի ճիշտ տեղորոշմանն ամենից մօտ է եղել պատմական աշխարհագրութեան հմուտ գիտակ ակադ. Ս. Երեմեա- նը, ով ճակատամարտի վայր էր նշում Ս. Թադէի վանքից հարաւ ընկած Չալդրանի սարահարթը, որով հոսում է Զանգեմար – Մակու-չայ կոչուող (հին, խորհրդային եւ «Գուգլի» քարտէզներում) Տղմուտ գետի գլխաւոր օ- ժանդակը: Նախ՝ հէնց սրա ձորահովիտն էին արեւմուտքից ու հարաւից շրջապատում այն լեռները, որոնք հին քարտէզներում (ռուսական 5-, 10- վերստանոց եւն) կոչուած են «Շաւարշ», «Շաւարէշ», «Շիւարէշ», իսկ այդ անուան կապը Արտազ գաւառի Շաւարշան քաղաքի (եւ գաւառամասի) 5 հետ ակնյայտ է: Բացի այդ, հէնց նշուած օժանդակի ափերով էր անցնում 1 Տե՛ս Հ. Աղաբէկեանի՝ «Աւարայր [գիւղ]» եւ «Աւարայրի ճակատամարտ 451»՝ արդէն յետմահու յօդուածները «Հայկական սովետական հանրագիտարա- նում» (հտ. 1, 1974, 607), որոնք արտատպուած են նաեւ «Հայկական համա- ռօտ հանրագիտարանում» (հտ. 1, 1990, 304-305): 2 Հակոբյան, Մելիք-Բախշյան, Բարսեղյան 1986, 359: 3 Հակոբյան 2003, 40-67: 4 Айвазян 2016 (516 с. + илл.). 5 Շաւարշան – Արտազի մասին տե՛ս նախ Պատմահօր մօտ (Խորենացի 1913, գլ. Բ.ծբ, 182). «Եւ հրամայեալ Արտաշիսի բնակեցուցանել զնոսա [Ալանաց ներգաղթեալներին] ի հարաւոյ յարեւելից կուսէ Մասեաց, որ կոչէր Շաւար- շական գաւառ, ի վերայ պահելով զբնիկ անունն Արտազ. քանզի եւ աշխար- հն, ուստի գերեցանն՝ Արտազ [var. Արտոզ, Արդոզ] կոչի մինչեւ ցայսաւր ժա- մանակի» (այստեղ եւ ստորեւ բոլոր ընդգծումները մերն են): ԺԳ դարում Վարդան Արեւելցին գրում էր. «Արտազ գաւառն Մակու է, ուր կայ Սուրբ ա- ռաքեալն Թադէոս» (Վարդան վարդապետ 1960, 16, 32)։ Ըստ այսմ, ակադ. Լեւոն Խաչիկեանի խօսքերով՝ Արտազը «հնում կոչուել է Շաւարշաւան գա- ւառ, իսկ միջնադարում Մակու կամ Առաքելոց երկիր» (Խաչիկեան 1999, 43): Հ. Ղ. Ալիշանի կարծիքով՝ գաւառը Շաւարշան է կոչուել «գուցէ անուամբ Հայկազն պայազատաց մէկուն, որ կոչուէր Շաւարշ» (Ալիշան 1901, 62)։ Այդ անունը պահպանել է նաեւ Մամիկոնեան նահատակին նուիրուած «Իմ Հայ- րենեաց հոգի Վարդան» ազգային երգը («Որ Հայրենեաց շողայ արեւ / Շա- ւարշանայ դաշտին վերեւ...»): Ողջ երկրամասի մանրամասն նկարագրու- թիւնը տե՛ս Տէմիրճեան 1974; Հախնազարյան 2012, 9-26։ 107

ORIENTAL STUDIES IN ARMENIA VOLUME 3 Արևելագիտությունը Հայաստանում, հատոր 3 | Page 107