MIDDLE EAST HISTORY POLITICS CULTURE XIII MIDDLE EAST XIII | Page 44

է, որ Մինուան Խաթիի հետ պայքարում գրավել է Վանից հեռու՝
արևմուտքում գտնվող շրջաններ և իր քաղաքական ազդեցությունը
տարածել է մինչև Մելիդ-Մալաթիա 40 : Մելիդի արքան ընծաներով
ներկայացել և երդում է տվել 41 : Հետազոտողը, իրավացիորեն նկատում
է, որ Պալուի ամրոցը և քաղաքը, նույնական է արձանագրությունում
հիշատակվող Շեբետերիայի հետ, իսկ Ծուփանին՝ Սոֆենեի հետ 42 : Ըստ
Լեման-Հաուպտի՝ Շեբետերիա քաղաքում Խալդիի համար վերա-
կանգնվել է սրբավայրը` կապելան 43 : Ժայռափոր սենյակները, աստի-
ճանները, ստորերկյա մուտքերը, որոնցով հարուստ են Պալուի ժայ-
ռերը, ըստ էության հիմնականում Մինուայի օրոք են կառուցվել: Հարկ է
նկատել, որ Պալուում, ինչպես Վանա ժայռի և այլ պարագաներում,
կողմում գտնվող կոնաձև ժայռի վրա՝ որմնախորշում (տե՛ս CICh, 31, CTU vol. I
A 5-5 հմմտ. 15 ):
40 Ըստ հեղինակի՝ hեթիթներն իրենց կենտրոնական շրջաններում և հյուսի-
սային Կապադովկիայում, հավանաբար, դեռևս ներկայացնում էին բավական
զորեղ պետականություն, որի ապացույցը բիայնական արքաների մղած տևա-
կան պայքարն է Խաթիի հետ: Թեև պարզ չէ, թե, որ ազգությունն էր այս ժամա-
նակաշրջանում գերիշխող դիրք գրավում (տե՛ս AEJ, Bd. I, էջ 465, Bd. II/2, էջ 591-
592: Հարկ է նշել, որ դեռևս մ.թ.ա XII դարի սկզբին խեթական պետության
առաջատար կենտրոնները և մայրաքաղաք Խաթուսասը լքվել էին և Խաթիի
անվան ներքո ասորեստանյան և բիայնական աղբյուրները նկատի ունեն «ուշ
խեթական» պետությունները (տե՛ս Քոսյան Ա., Լուվիական պետությունները,-
Հայաստանի հարակից երկրների պատմություն, հ. I, էջ 201):
41 Տե՛ս AEJ, Bd. I, էջ 481: Հեղինակն ավելի վաղ տեսակետ էր հայտնել, որ
Շեբետերիան գտնվել է Մելիդի արքայի իշխանության ներքո (տե՛ս Lehmann-
Haupt C. F., Kleinasiatisches und Armenisches, "Klio. Beiträge zur alten Geschichte",
Bd. 7, Leipzig, 1907, էջ 298):
42 Հարկ է նշել, որ արձանագրության սույն տեղանունների համար մինչ այդ
առաջարկվել էին սխալ ընթերցումներ: Ըստ հետազոտողի, Ծուփանի անվան
հանդես գալն այստեղ վերջնականապես փաստարկում է նաև Արգիշթի I-ի
(մ.թ.ա. 786-764 թթ.) արձանագրություններում հանդիպող սույն շրջանի պատ-
մաաշխարհագրական տեղորոշումը Խարբերդից հարավ՝ Պալուի և Մելիտենեի
միջև ընկած շրջանը (տե՛ս AEJ, Bd. I, էջ 466-467, 513, Kartenskizze zu Bd. I, հմմտ.
Арутюнян Н. В., Топонимика Урарту, էջ 237, 242-243, Арутюнян Н. В, Биайнили-
Урарту, էջ 128-132):
43 Հեղինակը թյուրիմացաբար šid-iš(i)t(u)-ն թարգմանում է վերականգնել (տե՛ս
CICh, 31 13-14,, Sp. 61): Ներկայումս նման թարգմանությունը հերքվում է, թարգ-
մանվում է՝ կառուցել (տե՛ս КУКН, էջ 464):
44