MIDDLE EAST HISTORY POLITICS CULTURE XIII MIDDLE EAST XIII | Page 267
վերաբերմունքը նույնպես փոխվում է: Նրանք կարծես թե ավելի ինք-
նուրույն են դառնում և աջակցում են հասարակ ժողովրդին ու էսնա-
ֆին՝ ամիրաների կամայականությունների դեմ 22 :
Ամիրայության ազդեցության նվազման մասին է խոսում նաև այն
հանգամանքը, որ պոլսահայերն այլևս առաջվա պես ամեն ձեռնարկ-
ման մեջ իրենց հույսը ամիրաների հետ չէին կապում. «Այլևս ամենայն
ինչ ամիրաներէն ևւ ունեւորներէն սպասելու հոգին մարած էր, ևւ
ժողովրդական խումբեր, ընկերութիւններ կազմելով և փոքրիկ նուէրնե-
րով ձեռնարկներ կատարելու կը վարժուէին» 23 :
Ըստ էության՝ Սկյուտարի ճեմարանի շուրջ ծավալված պայքարն
առաջին լուրջ հարվածն էր ամիրայությանը: Դրանից հետո ամիրաներն
հետզհետե կորցնում էին իրենց հեղինակությունը համայնքում: Մյուս
կողմից էլ նոր գլուխ բարձրացող, Եվրոպայում կրթված բուրժուազիայի
ներկայացուցիչները ձգտում էին բարեփոխել համայնքը բոլոր առում-
ներով:
Բարեփոխումների արդյունքում գավառներում մի հայտնի չա-
փով վերջ տրվեց փաշաների ինքնագլխությանը, հատկապես հարկա-
հավաքման բնագավառում, որ խարխլեց իլթիզամի 24 արատավոր և
կործանարար համակարգը, որը երբեք օգտակար չէր եղել բնակչության
բարեկեցությանը 25 : Վերջին հանգամանքները ոչ մահմեդական հա-
մայնքներում պետք է թուլացնեին օսմանյան ռազմաբյուրոկրատական
վերնախավի, և մասնավորապես, փաշաների հզորությանը կռթնած հայ
ամիրաների տնտեսական ուժն ու կարողությունը:
Այս առումով Պ. Չիխաչովը նկատում է, որ փաշաների ժառան-
գական իրավունքների վերացումը և դրանց քաղաքացիական պար-
տականությունների սահմանազատումը հնարավոր դարձավ իրակա-
Խաչատրյան Ս., Կոստանդնուպոլսի հայ ամիրայությունը (1750-1860-ական
թթ.), Երևան, 2014, էջ 172, (թեկն. ատեն.):
23 Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Գ, սյունակ 4483:
24 Պետական եկամուտների որևէ ճյուղը (գլխավորապես՝ գյուղատնտեսական
հարկերը) նախապես վճարելու պայմանով պարտավորագրով վերցնելը կոչ-
վում էր իլթիզամ, իսկ պարտավորագրով վերցնող անձնավորությունը կոչվում
էր մյուլթեզիմ կամ մուքաթաաջը: Մյուլթեզիմները զանազան պատրվակներով
հաճախ նշանակած հարկերից ավելի բարձր էին գանձում: Տե՛ս Փափազյան Ա.,
Թուրքական վավերագրական նյութեր Օսմանյան կայսրության ոչ մահմեդա-
կան ժողովուրդների մասին (1839-1915 թթ.), Երևան, 2002, էջ 238:
25 Տե՛ս Дулина Н., Танзимат и Мустафа Решид-паша, Москва, 1984, с. 54.
22
267