1914 թ . զորահավաքից հետո որպես ամելե-թաբուրի ( աշխատանքային գումարտակի զինվորներ ) սպանվեցին Բաշկալեի ճանապարհին :
1915թ . գարնանը Խալիլ բեյի հրամանով Դիզա գյուղից թուրք զինվորականները հավաքում են 5-10 տարեկան տղա երեխաների և դաժանաբար սպանում գյուղի հարևանությամբ գտնվող աղբանոցում : Մուշեղիկի մայրն իր երկու որդիներին ՝ Սմբատին և Մուշեղին , մահից փրկելու խնդրանքով դիմում է իրենց ընտանիքի վաղեմի ծանոթ թուրք պաշտոնյային ( յուզբաշի ): Նա համաձայնում է միջնորդել Խալիլ բեյին երեխաների փրկության համար ՝ կրոնափոխության առաջարկն ընդունելու դիմաց : Այդ նույն ժամանակ մի քուրդ , լսելով Բեյազի որդու ՝ Մուշեղիկի հայկական անունը , նրա ձեռքերը դաժանաբար գամում է փայտին :
1915 թ . Վանի տասնյակ հազարավոր հայ գաղթականների մեջ էին նաև մահից մազապուրծ Բեյազն իր երեք երեխաների ՝ Սմբատի , Մուշեղի և Արեգնազի հետ : Գաղթի ճանապարհին` Սալմաստում , մեռնում է փոքրիկ Սմբատը : Բաքվում ընտանիքը հաստատվելուց կարճ ժամանակ անց մեռնում է նաև Արեգնազանը :
Մեծ եղեռնի սարսափները ՝ որպես չսպիացող վերքեր , ողջ կյանքում ուղեկցել են Մուշեղիկին` ամեն վայրկյան հիշեցնելով իր մանկության դժնի օրերն ու ապրած զարհուրելի պահերը : Մուշեղիկի կրած անմարդկային « պատժի » ապացույցները երևում են նույնիսկ դեպքից մեկ տարի անց արված լուսանկարում , որտեղ նա ի ցույց է դրել իր ձեռքերը ՝ սպիացած վերքերով :
Այդ մասին տե ´ ս 100 լուսանկարչական պատմություններ Հայոց ցեղասպանության մասին , Երևան , ՀՑԹԻ , 2014 , էջ 95 :
13
Արշալույս- Արշալույս Մարտիկյանը ( Ավրորա Մարդիգանյան ) ծնվել է 1901թ . հունվարի 12-ին Չմշկածագում : Արշալույսը 13 տարեկան էր , երբ պայթեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը , և դեռատի աղջկա ու նրա ընտանիքի համար սկսվեց տառապանքներով ու ողբերգական իրադարձություններով լի մի շրջան : Չմշկածագի հայության բռնագաղթը սկսվեց 1915 թ . հունիսի 14-ին :
Բռնագաղթի ճանապարհին Արշալույսը կորցրեց իր ընտանիքի անդամներին ու ազգականներին , որոնց քարավանն ուղեկցող թուրք ժանդարմները սպանեցին իր աչքի առջև : Թուրք պաշտոնյաների և քուրդ ցեղապետերի կողմից տանջանքների ու բռնությունների ենթարկվելուց հետո Արշալույսը , Եփրատ գետը նետվելով , կարողացավ փախչել Քեմալ էֆենդու հարեմից , սակայն կրկին գերեվարվեց : Նա հայտնվեց քուրդ ստրկավաճառների ձեռքում , ովքեր լավ գին ստանալու ակնկալիքով նրան չսպանեցին և վաճառեցին 85 ցենտով : Նրան կրկին հաջողվեց փախչել : Քաղցից ու ծարավից հյուծված ՝ երկու տարվա ընթացքում Արշալույսը ոտքով անցավ 600 կմ և երկար դեգրումներից հետո ՝ 1917 թ . գարնանը , հասավ Էրզրում , որն արդեն գրավել էին ռուսական զորքերը : Հայ-սիրիական նպաստամատույցի ամերիկյան կոմիտեի միջոցներով Արշա- 303