MIDDLE EAST HISTORY POLITICS CULTURE XI-XII Middle East | Page 125
Օսմանյան և թուրքական արխիվներում բավական քիչ են 1918-
1923 թվականներին գործած գաղտնի կազմակերպությունների գործու-
նեության վերաբերյալ տեղեկությունները: Միևնույն ժամանակ, գրեթե
չեն հանդիպում մանրամասն և արժանահավատ հուշագրություններ
այս կազմակերպությունների անդամների կողմից, ինչը կարող էր լրա-
ցուցիչ աղբյուր հանդիսանալ հետազոտության համար: Այնուամե-
նայնիվ, 1990-ական թվականների առաջին կեսին Թուրքիայում մի
շարք հետազոտողներ, ուսումնասիրելով Թուրքիայի զինված ուժերի
գլխավոր շտաբի արխիվում ( ATASE ), Թուրքիայի վարչապետի ապա-
րատին կից օսմանյան արխիվում ( Başbakanlık Osmanlı Arşivi ) և Թուր-
քիայի Ազգային անվտանգության ծառայության հատուկ արխիվում
( MİT Özel Arşivi ) պահվող փաստաթղթերը, հեղինակել են աշխատու-
թյուններ, որոնք կարևոր հիմք են հանդիսանում թեման ուսումնա-
սիրելու համար 3 : Վերլուծական տեսանկյունից արժևորվում է Էրիկ Յան
Զյուրխերի աշխատանքը 4 , որտեղ մեծ ուշադրություն է հատկացված
կառույցների քաղաքական գործունեությանը: Այս ուսումնասիրության
համար օգտագործվել են նաև այլ թուրք հետազոտողների աշխա-
տանքները, որոնք հիմնականում լույս են տեսել 2000-ական թվական-
ներին 5 : Բացի այդ, Թուրքիայում թեմայի վերաբերյալ պաշտոնական
մոտեցումը հասկանալու համար կարևոր աղբյուր է ծառայում
Թուրքիայի Ազգային հետախուզական կազմակերպության հեղինակած
«Թուրքիայի Ազգային հետախուզական կազմակերպության պատմու-
թյունը» գիրքը 6 : Հայ հեղինակներից Արսեն Ավագյանի աշխատանքները
կարևոր են թուրքական անվտանգության համակարգի էթնիկ պատկա-
նելիությունն ու գաղափարախոսական նրբությունները հասկանալու
համար:
Պատմական ակնարկ
Երիտթուրքերի կառավարման շրջանից անմիջապես առաջ Օս-
մանյան կայսրությունում գործում էին հետախուզական բնույթի գոր-
Tevetoğlu F., Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, TTK, Ankara, 1991; Pehlivanlı
H., Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Askeri Polis Teşkilatı, Ankara, 1992; Tetik A.,
Teşkilat-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkiyye Dairesi) Tarihi Cilt 1: 1914-1916, Istanbul, 2014.
4 Zürcher E. J., “Milli Mücadele’de İttihatçılık”, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
5 Özkan T., “Milli İstihbarat Teşkilatı Mit'in Gizli Tarihi”, Istanbul, 2003; Demirel E.,
“Teşkilat-ı Mahsusa'dan Günümüze Gizli Servisler”, Istanbul, 2002.
6 İlter E. , “MİT Tarihçesi”, Ankara, 2012.
125
3