տնտեսություն նա բե րա կան խո շոր ձեռ նար կու թյո ւններ: Փոք րի շա տե նոր մալ վի ճա կո ւմ էր սնն դար դյու նա բե րու թյու նը, որտեղ գերա կշ ռող է ին գի նու, կո նյա կի, օ ճա ռի, ծխա խո տի եւ պա հա ծո նե րի գոր ծարան նե րը, ո րո նց մեծ մա սն էլ քայ քայվե ցին ու լու ծար վե ցին ա ռա ջին աշխար հա մար տի տա րի նե րին` թո ւր քական ներ խու ժո ւմ նե րի ար դյո ւն քո ւմ:
ա պա հո վել աշ խա տան քով կամ հո ղով, հա կա ռակ դեպ քո ւմ` վճա րել նպա ստ: Քիչ թե շատ գոր ծո ւմ է ին ջո ւլ հա կա նոցնե րը, գոր գա գոր ծա րան նե րը, կաշ վե ղենի մշակ ման ար հես տա նոց նե րը, ո րո նց ար տադ րա նքն էլ խի ստ կր ճատ վել էր, կապ ված մշա կո վի դաշ տե րի ա մայացման ու ա նաս նա գլ խա քա նա կի կր ճատման հետ: Դե ռե ւս 1918 թ. սեպ տեմ բե րի 11-ին Հայաս տա նի կա ռա վա րու թյու նը քիայի բռնազավթած շր ջան նե րո ւմ: Տե ղին է մեջ բե րու մը Սի մոն Վրա ցյանի « Հայաս տա նի Հան րա պե տու թյո ւն » գր քից, որտեղ ՀՀ վեր ջին վար չա պե տը նկա րագ րո ւմ է Ղա րա քի լի սայի( ներկայիս Վա նա ձոր) շր ջա նի վի ճա կը` թո ւր քե րի հե ռա նա լո ւց հե տո. « Գյուղա ցի ու թյան 98 % թա լան ված էր մին չև շապ կի կո ճա կը: Ա մեն ինչ տա րել է ին թո ւր քե րը` տա վա րը, երկ րա գոր ծա կան
PanARMENIAN Photo
Օ րի նա կի հա մար նշե նք, որ 1918-20 թ. թ. գի նու-կո նյա կի նախ կին 20 գործա րան նե րից գոր ծո ւմ է ին ըն դա մե նը Շո ւս տո վի եր կու ձեռ նար կու թյո ւն ները: Հան քար դյու նա բե րու թյո ւնն էլ գրեթե կա նգ էր ա ռել: 1920 թ. տվյալ նե րով ՝ Ա լա վեր դու պղն ձա հան քե րո ւմ աշ խատո ւմ էր ըն դա մե նը 185 բան վոր, մի նչդեռ նախ քան պա տե րազ մն, այդ թի վը կազ մո ւմ էր 3000: Հա մա տա րած գործա զր կու թյու ն էր. 547.375 մա րդ, ըստ վի ճա կագ րու թյան, նպա ստ էր ստանո ւմ: Դե ռե ւս 1918 թ. սեպ տեմ բե րի 28-ին հաս տատ վել էր օ րե նք ՝ « Կա րիք ու նե ցող գաղ թա կան նե րի խնա մա տարու թյան մա սին », ո րով պե տու թյու նը պար տա վոր վո ւմ էր գաղ թա կան նե րին ո րո շո ւմ է կայաց նո ւմ իր ձեռ քը վե րց նել բամ բա կի վա ճառ քի մե նաշ նոր հը` մեկ փու թը 49 ռ. 50 կո պե կով պե տա կա նացնե լով երկ րի ամ բո ղջ բամ բա կը, ո րը կառա վա րա կան հա սույ թի մի ակ աղ բյո ւրն էր: Ա վե լի ուշ պե տու թյան մե նաշ նո րհ է դառ նո ւմ ա ղի ար տադ րու թյու նը, պետա կա նաց վո ւմ են գի նու-կո նյա կի գործա րան նե րը: Մի փո քր դյու րին էր գյուղա ցու վի ճա կը, ո րը 1919 թ. կա րո ղա ցավ նոր մալ ցա նք կա տա րել ու բե րք, բա րիք ստա նալ: Նույն վի ճա կագ րու թյան համա ձայն ՝ այդ տա րի Հայաս տա նի տընտե սու թյան մեջ ար դյու նա բե րու թյան հա մա խա ռն ար տադ րան քը կազ մել է 13,1 %, գյու ղա տն տե սու թյա նը` 86,9 %: Հատ կա պես ծա նր էր դրու թյու նը թուր- գոր ծիք նե րը, սայ լե րը, կահ-կա րա սիքը, ան կո ղին նե րը, ան գամ ճրագ նե րը: Մա րդ կային կմա խք նե րը թա փթփ ված է ին չո րս կող մը... Եր կա թու ղին քար ու քա նդ էր ար ված, կո ղո պտ ված մին չեւ դռ նե րն ու պա տու հան նե րը: Եր կի րը հա սել էր քայ քայ ման վեր ջին աս տիճա նին:» Իր « սև գո րծն » էր ա նո ւմ ոչ մի այն սո վը: 1918թ. օ գոս տո սի 8-ին կառա վա րու թյու նը եր կի րը հայ տա րա րո ւմ է « խո լե րայի կող մից վտա նգ ված », ո րին ան կա խու թյան ա ռա ջին 6 ա միս նե րին, Վրա ցյա նի տվյալ նե րով, զոհ է գնո ւմ 180.000 մա րդ: « Հայ րե նիք » ամ սա գիրը( Բոս տոն, 1934թ.) նշո ւմ է 192.000 թի վը: Տե ղին է հի շել, որ բծա վոր տի ֆի զոհ դար ձավ նաեւ ՀՀ ներ քին գոր ծե րի
2( 22) 2013
35