GİRİŞ
lunmayıp, bunların muhtelif defterlerde farklı sıralama ile tutulduğu, bazılarında ise bunların bulunmadığı95
görülmektedir. Mufassal tahrir defterlerinde de söz edildiği üzere, evkaf defterlerinden bazıları, ihristlerin
Defterhâne kâtipleri tarafından defterler üzerindeki muamelatı kolaylaştırmak için sonradan eklenmiş
olabileceği kanaatini destekleyen bir görüntü arz ederler. Örneğin, İstanbul evkaf defterinde96, diğer tahrir
defterlerinden farklı olarak ihristin tablo şeklinde düzenlenmiş olduğu; Konya evkaf defterinin başında97 ise,
eski bir tarihe ait olduğu anlaşılan bir ihrist mevcut iken, bir sonraki sayfada daha yakın bir tarihte hazırlanmış olduğu anlaşılan daha tertipli ve ayrıntılı bir ihrist daha bulunmaktadır.
b. Tahrirlerle İlgili Defterler
Tahrir sistemi ile ilgili olup üç ana defterden birisi olmayan diğer defterler için tahrirlerle ilgili defterler ayrımı yapılmıştır. Bu defterler derdest, ruznamçe, cebe, kal’a ve mustahfızan ile yoklama defterleridir.
Ruznâmçe, Farsça’da günlük defter yada yevmiye defteri manasına gelmekte olup Osmanlı devletinde genellikle maliye kayıtları için ve defterdarlık bürolarında tutulmuş çeşitli ruznâmçeler bulunmaktadır.98
Defterhâne’de tutulan ruznâmçeler ise maliye ile alakalı olmayıp, Defterhâne’nin günlük muamelatı ile ilgili
olarak tutulan defterlerdir. Has, zeamet ve timar tevcihleri ile ilgili olarak Defterhâne’den verilen tezkirelerin
suretlerinin kaydedildiği defterlerdir. Timar ruznâmçe olarak anılan bu defterler genellikle yıl yıl düzenlenmiş
olup bir eyaletteki herhangi bir sancak veya nahiye başlığı altında tevcih edilen timar ve zeametleri tasarruf
eden timar sahiplerinin isimleri ve baba adlarının, tasarruf edilen timarın ne şekilde kendisine intikal ettiğinin
ve bu timarın gelir tutarlarının ne miktarda olduğunun yazılı olduğu kısımlar hâlinde düzenlemişlerdir.99
Timar ruznâmçe defterlerinin kapaklarında defterin ait olduğu bölgenin ismi, yılı ve o dönemdeki defter emininin ismi kayıtlı olup, defter emini vekilinin idaresi altında tutulan defterlerde ise defter emini Ka’imMakamı’nın adı yer alırdı.100
Timar ruznâmçe defterlerinde tutulduğu dönemde fotoğraf bulunmadığı için timar ve zeamet sahiplerinin tanınmasını kolaylaştırmak amacıyla iziksel özellikleri de belirtilmiştir. Bu defterler timarlarla ilgili
tafsilatlı bilgiler ihtiva ettiğinden timar sisteminde en temel kütükleridirler.
Derdest defterleri de timarlarla ilgili olup zeamet ve timarları tasarruf edenlerin kayıtlarının tutulduğu
defterlerdir. XVII.yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan bu defterler timar sistemini bir kontrol altında
tutabilmek için ihtiyaca istinaden oluşturulmuş yeni bir defter türüdür.
XVII.yüzyıldan itibaren umumî manada tahrirlerin yapılmaması nedeniyle timarların güncel durumları
takip edilemeyip, buna bağlı olan sistemler de sekteye uğrayınca derdest defteri ortaya çıkmıştır. Genellikle
icmâl defterinden hareketle hazırlanan bu defterlerde eski kayıtlar güncelleştirilerek kaydedilmiş olup; padişah, vezir-i azam, sancak beyi gibi kişilerin tasarrufunda bulunan haslar ise derdest defterlerine geçirilmemiştir. Defterlerde her bir zeamet ve timar biriminin tasarruf edilip edilmediği, kimler tarafından ne miktarda
tasarruf edildiği gibi hususlar kaydedilmiştir.101 Sancak, nahiye, köy ve mezralardaki timarların, timar sahiplerine göre düzenlendiği bu defterlerde timarların çekirdeğini oluşturan yerlerin listesi bulunmaktadır.
95
96
97
98
99
100
101
TKG.KK.TTd.no:539, Kudüs-i Şerif Evkaf; TTd.no:545, Malatya Evkaf
TKG.KK.TTd.no:585, İstanbul Evkaf, Cild-i Sani, vrk.228b
TKG.KK.TTd.no:564, Konya Evkaf, vrk.1b
Halil Sahillioğlu, “Ruznamçe”, Ta &