KUYÛD-I KADİME ARŞİV KATALOĞU
Her bir eyalet için hazırlanan derdest defterleri genellikle bir ihrist kısmı ile başlamakta olup, “ihrist-i
nevahi-i liva-i…” şeklinde yazılmış olan ihristte her bir nahiyenin hangi sayfadan itibaren başladığı gösterilmektedir.102 Fihristten sonra örneğin “nahiye-i avlonya” başlığı altında zeamet ve timar sahiplerinin adı
“derdest-i...” şeklinde ve gelirleri ile birlikte yazılmıştır.103 Bu kayıtların her birinin üst ve yan taralarında
kayd-ı şodlarla timarın uğradığı el değişiklikleri, kimden kime ve hangi tarihte intikal ettiği gibi bilgiler yer
almaktadır.
Cebe zırh manasına gelmekte olup, Osmanlı ordusunun “cebelü” adı verilen sınıfına ait askerleriyle
ilgili bilgileri ihtiva eden defter türüdür.
Cebe defterleri de derdest defterleri gibi, istisnai durumlar hâriç olmak üzere, umumî tahrirlerin terk
edilmesinden sonra ortaya çıkmış ve seferlerde bulunan timarlı sipahilerin tespiti ve yoklanabilmesi için sonradan ihdas edilmiş bir defter türüdür.104 Bunlar seferlerde kullanılmak için timar ruznâmçe defterlerindeki kayıtlardan hareketle hazırlanmış olup, savaş anında hazır bulunan cebelülerin isimleri ile bunların gelir kalemleri gösterilmektedir.105 Sefer sırasında hazır bulunan cebelülerin isimlerinin üzerine mim işareti konulmakta,
diğerleri ise boş bırakılmaktadır.106
Cebe defterlerindeki verilerden hareketle bir eyaletteki timarların sayı ve yıllık gelirlerini saptamak,
dolayısıyla bir bölgenin sosyo-ekonomik durumunu incelemek mümkün olabilmektedir. Bu defterlerin tahlilinden bölgenin iktisadî gelişmişlik durumu ortaya konulabilmektedir.107 Kısacası, cebe defteri de timar
sistemini takip edebilmek ve sistemin bir bölgedeki durumunu ortaya koyabilmek için önemli bir başvuru
kaynağıdır.
Kal’a defteri de denilen defterler ise, ait oldukları eyalet ve sancaklardaki kalelerin görevlilerinin ve
gelirlerinin tutulduğu defterlerdir.
Kal’a ve mustahfızan defterleri, defterin ne maksatla tutulduğunu ve tarihini gösteren bir kısımla başlayıp eyalet ana başlıkları altında tek tek kal’aların hangi sayfada başladığını gösteren bir ihrist kısmı ile devam etmektedir.108 Akabinde o eyaletteki kaleler “kal’a-ı…” şeklinde ayrı başlıklar altında yazılıp buralardaki
görevliler isimleri ve gelir kalemleri ile birlikte kaydedilmişlerdir. Her bir kaydın altında görevliler ve gelirleriyle ile alakalı ayrıntılı bilgiler kaydedilmiş olup, ayrıca bunların üzerinde meydana gelen değişikliklerle
ilgili bilgileri ihtiva eden kayd-ı şod muameleleri yer almıştır.109
Kal’a defterlerinde, kalelerde görevli olup bilhassa mustahfız timarı tasarruf eden görevlilere ait bilgiler yer aldığından diğer defterler gibi timar sistemi açısından önemli bir kaynak teşkil etmektedirler.
Tahrirler ile ilgili diğer bir defter türü de yoklama defterleridir. Timar sisteminin gereği olarak kendilerine timar tevcih edilen sipahi ve görevlilerin çağırılmaları hâlinde seferlerde hazır bulunmaları zorunluluktu.
Sefere çağırılan sipahi ve görevlilerin yükümlülüklerini yerine getirip getirmedikleri sefer sırasında yapılan
yoklamalar ile tespit edilebilmekteydi. Seferler sırasında genellikle Rumeli veya Anadolu beylerbeyisi ya
102
103
104
105
106
107
s.861
108
109
TKG.KK. TTd. no: 382- Birecik Derdest; no:528- Konya derdest
TKG.KK. TTd. no: 420- Avlonya Derdest, vrk.1a
Afyoncu, a.g.t., s.34
TKG.KK. TTd. no:2103- Bosna Cebe, vrk.4b-5a
TKG.KK. TTd. no:2082- Kıbrıs Cebe, vrk. 1a-2b
H.S.Svanıoze,“Ahıska(Çıldır) Eyaleti’nde Defter-i Caba-i” (1694-1732) verilerine göre Timarların Yıllık Gelirleri”, XII. TTKongresi, Ankara 1994, C.III,
TKG.KK. TTd. no: 116 (Anadolu Kal’a ve Mustahfazat Defteri)
TKG.KK. TTd. no: 1962 (Anadolu Kal’a ve Mustahfazat Defteri); no:1949 (Konya Mustahfazat)
16