KUYÛD-I KADİME ARŞİV KATALOĞU
a. Tahrir Defterleri
Memleketin tümünün veya bir bölgesinin tahriri işlemi tamamlandığında üç defter ortaya çıkmaktadır.
Bunlar; mufassal, icmal ve evkaf defterleridir. Tahrir sisteminin ana kütükleri olan bu defterler iki nüsha olarak düzenlenip bunlardan birisi merkezde Defterhâne’de muhafaza edilir, diğeri ise mühürlenip ilgili olduğu
eyalet merkezlerine gönderilirdi. Gerektiğinde bu defterlere başvurulur ve işlemler bunlara göre yapılırdı.63
Defterhâne’de muhafaza edilen tahrir defterleri içerisinde en önemlisi, sancak ve bazen de daha geniş
kapsamlı olarak eyalet düzeyinde tertip edilen64 “mufassal” denilen defterlerdi. Bu defterler her bir sancak ve
kazadaki öşür ve rüsumu mahalle mahalle, köy köy yazmaktadır. Yani kasaba ve köylerdeki vergi ile mükellef
reayanın ve vergiden muaf olanların isimleri ile arazinin kimin dirliği, mülkü veya vakfı olduğunu, senelik
hasılatının miktarını ve neler yetişip, ne kadar vergi ödendiğini, kasaba ve şehirlerdeki gümrük, bac, transit
resimleri gibi her türlü teferruatı ihtiva etmektedirler.65
Mufassal defterler, istisnaları olmakla birlikte, genel olarak bir mukaddime ve kanunnâme ile başlamaktadır.66 Bir çok defterde mukaddimeden önce dönemin hükümdarının tuğrası bulunmaktadır.67 Defterlerin
bir çoğunun başında bulunan mukaddime kısmında o bölgede yapılan tahririn yapılış şekli, sebebi ve tarihi,
aynı bölgede daha önce yapılmış olan tahrir var ise bununla ilgili genel bazı bilgileri ve bu tahrir işinde görev
alan tahrir emini ile kâtibin isimlerini bulmak mümkün olabilmektedir. Örneğin, Safed Mufassal defterindeki
mukaddimeden bu bölgenin H. 955 (M.1548/49) tarihinde Dergâh-ı âlî kâtiplerinden Derviş ile Ahmed tarafından tahrir yapıldığını öğrenebilmekteyiz.68 Bazı defterlerde mukaddime ile kanunnâme ayrı ayrı olmayıp
bir başlık bulunmaksızın iç içe de olabilmektedir.69
Tahrir defterlerinde umumiyetle mukaddimeden sonra tahriri yapılan sancak veya eyaletin kanunnâmesi
bulunmaktadır. Defterlere kanunnâme konulmasına Fatih döneminde başlandığı, ancak bu kanunnâmelerin
sonraki dönemlerde konulanlardan farklı olduğu bilinmektedir.70 Bazı mufassal defterlerde eyalet merkezine
ait bir kanunnâme bulunmakta iken bu eyalete bağlı başka sancakların da ayrı ayrı kanunnâmelerinin bulunduğuna da rastlanmaktadır. Örneğin Konya Vilayeti’nin kanunnâmesinin yanında ayrıca Karaman ve Niğde/
Develi’nin kanunnâmelerinin de yazıldığını görmekteyiz.71 Bu kanunnâmelerden hazırlandığı bölgenin ziraî
ve ticarî faaliyetlerini, vergi tür ve miktarlarını, timarların niteliklerini, cezaî uygulamaları, bölge yöneticilerinin, sipahilerin ve reayanın görev ve sorumluluklarını, kısacası o bölgede tatbik edilen timar sisteminin temel
unsurlarını bulmak mümkün olabilmektedir.
Mufassal defterlerde mukaddime ve kanunnâmeden sonra kaza ve nahiyelere ait köylerin ayrıntılı dökümünü gösteren ihrist kısmı bulunmaktadır. Bu ihristlerde defterin düzenlendiği sancağın nahiyeleri, bazı
istisnalar dışında, nahiyenin büyüklüğüne göre, sancak merkezinden başlanmak üzere sıralanmakta ve o nahiyeye ait verilerin başladığı varak numaraları gösterilmektedir.72 Bununla birlikte ihristlerin bazen mukaddi63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
BOA.Mühimme Defteri, C.III, s.401, Hüküm: 889, Ankara 1993
Mehmet Öz, Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler” Vakılar Dergisi, S.XXII, Ankara 1991, s.431
İ.H.Uzunçarşılı, Merkez ve Bahriye…, s.97
TKG.KK.TTd. no:161, Ayıntab Mufassal, vrk. 2a-5b
Örnek için bkz: TKG.KK.TTd . no:38, Çorum Mufassal; TKG.KK. TTd. No:49, Kocaili Mufassal, vrk.6a
TKG.KK. TTd. No:72, Safed Mufassal, vrk.1b
TKG.KK. TTd. No:160, Maraş Mufassal, vrk.1a-3a
Afyoncu, aynı tez, s.23
TKG.KK. TTd. No:104, Konya Mufassal, vrk.1a-4b
TKG.KK. TTd. No:142, Malatya Mufassal, vrk.6a; TTd. No:49, Kocaili Mufassal, vrk.8b
12