KUYÛD-I KADİME ARŞİV KATALOĞU
hareketle kesin rakamlara ulaşmak mümkün olabilmektedir. Ancak, bunların da kayıt dışı kalanlarının olabileceği, doğal felaketler veya salgın hastalıklar nedeniyle sayılarının aynı kalamayacağı düşünüldüğünde kesin
verilerin ancak belirli bir tarihe ait olabileceği unutulmamalıdır.
Tahrir defterleri bilhassa demograi ilmine yönelik çalışmalar içinde zengin istatistik malzemesi ihtiva etmektedir.46 Ancak, tahrir defterlerini demograik çalışmalarda kullanacak olanlar, bu defterlerin nüfus
sayımına mahsus defterler olmadığını, kadınlar ve buluğ çağına girmemiş çocukların kaydedilmediğini, sayımlarda kayıt dışı kalanlar olabileceğini dikkate almaları gerekmektedir.47 Bu ve benzeri bir takım eksiklikler
dikkate alınarak değerlendirildiğinde, tahrir defterlerinden “5 çarpanı kullanılarak” bir bölgenin umumî nüfusu ile ilgili tahminî rakamlara ulaşmak mümkün olabilmektedir.48 Nüfusa ait umumî rakamlara ulaşılabildiği
gibi, bir bölgedeki nüfusun mahalle mahalle etnik ve dinî dağılımları da tespit edilebilmektedir. Aynı yerleşim
yerine ait mufassal ve icmâl defterlerin birden fazla bulunanlarını karşılaştırmak suretiyle bir bölgede yaşayan
Müslüman, Hıristiyan, Yahudi v.b. dinî yapısı ile Türk, Rum, Ermeni, Arap gibi etnik yapısında meydana
gelen değişimleri49 ve bölgenin dinî ve etnik yapısında meydana gelen değişimlerin nedenleri50 yaklaşık olarak
tahmin edilebilmektedir.
Tahrir defterleri iktisat ve demograi gibi istatistikî verilere ihtiyaç duyan çalışmalar dışında devrin
idarî yapısı ile ilgili de bilgiler ihtiva etmektedir. Bu defterler sayesinde bir bölgede vilayet, sancak, nahiye,
köy ve mezra gibi idarî bölünmeleri adlarıyla birlikte tespit etmek ve bunların tarihsel süreç içerisindeki
gelişimlerini bulmak mümkün olabilmektedir. Örneğin, Halep’e bağlı olan Nefs-i Kilis’in bir yerde Cuma
kılınan küçük bir köy iken, Canbolad Bey idaresinde iken yapılan camiler, tekkeler, hamam, kervansaray gibi
yapılarla mamur edilip altı yerde Cuma kılınan büyük bir yerleşime dönüştüğünü ve kasaba olarak kaydedildiğini öğrenebilmekteyiz.51 Yine bu defterlere birleştirilen ek belgeler yardımıyla Osmanlının son dönemlerinde
meydana gelen idarî değişiklikler de tespit edilebilmektedir. Örneğin, Zilhicce 1303 (M. Ağustos/Eylül 1886)
tarihinde Kangal, Aşuri, Deliklitaş ve Alacahan nahiyelerinin birleştirilerek Kangal kazasının teşkil edilmesinden52, yine Şam Eyaleti’ne bağlı bir nahiye olan Beyrut’un XIX.yüzyıl’da Lübnan Vilayeti’nin oluşturulması
ile Şam’dan ayrılıp yeni bir vilayet merkezî olmasından53 yerleşim yerlerinin oluşumu, idarî gelişimi takip
edilebilmektedir.
Osmanlı Devleti’nde bilhassa ceza hukuku ile ilgili ayrıntılı bilgilere de tahrir defterlerinde yer verildiğini de görmekteyiz.54 Adam öldürmek, zina etmek, göz çıkarmak, kemik yada diş kırmak gibi türlü suçların
her birisine, işlenen suçta kullanılan alete ve suçu işleyenin ekonomik durumuna göre verilecek cezaları, kadı
huzurunda mahkeme olunmadan kimsenin cezalandırılmaması ve mahkemeye gelmeyen suçluya nasıl muamele edileceğine dair hükümlere varana kadar ayrıntıları ile bulmak mümkün olabilmektedir.55 Bu nedenle
idare ya da hukuk tarihi üzerinde çalışanlar için de tahrir defterleri önemli bir kaynak oluşturmaktadır.
Tahrir defterlerinden, bugüne kadar üzerinde çok da durulmayan “onomastik” (adbilim) çalışmala46
47
48
49
Barkan, “Tarihi Demograi Araştırmaları”, s.1405
50
51
52
53
54
55
Heath W.Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1583), İstanbul…..,s.142
M.Öz, “Canik Sancağı”, s.41; A.Güneş, a.g.m., s.7
Barkan,”Tarihi Demograi---“, s.1413: Barkan’ın toplam nüfusu tespit etmek için önerdiği formül: hâne sayı x 5 +%10 kayıt dışı kalanlar şeklindedir.
Ünal, “Harput Sancağı”, s.1; M. Mehdi İlhan, “Erbil Vilayeti Mufassal ve Mücmel Tahrir Defteri (H.949/M.1542)”, TTK-Belgeler, C.XVI, S.20, Ankara
1994-95, s.7; Melek Delilbaşı, a.g.m., s.7-8; H. Mehmedov, “Revan Eyaleti…..”, s.689
TKG.KK.TTd. No:171, Halep Mufassal, vrk.4a
TKG.KK.TTd. No:153, Divriği Mufassal, vrk.59, Ek-1a
Mustafa Öztürk, “1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine Göre Beyrut”, XII. TTKongresi C.III, s.849
Z.Arıkan, Tahrir Deyimleri, s.12
Örnek olarak bkz: TKG.KK. TTd. No: 9, Pasin Mufassal, vrk.6b
10