GİRİŞ
Tahrir defterlerinde, timar sisteminin tatbik edildiği bir bölgedeki timar ve zeametleri tasarruf edenlerin isimleri ile bunların hangi görevlerde bulunduklarını35; mülk ve vakıf sahiplerini; vergi ile mükellef reayanın göçebe, köylü veya şehirli olanlarının evli, bekâr veya dul olanlarına ait nüfus verilerini; yollar boyunca
derbent bekleyen, yol ve köprü tamir eden ve kervansaraylara hizmet eden insanlarla sipahi, kale muhafızı ve
akıncı gibi askerî zümre mensuplarına ait bilgileri; madenci, güherçeleci, şapçı, tuzcu, taycı ve yağcı gibi çeşitli mükelleiyetler yüklenenler ile vergi mükellei olsun yada olmasın asker, memur, mütekaid, kötürüm, pir-i
fani kaydedilen halka ait bilgileri; bac ve rüsum toplanan geçit, pazar ve gümrük mahalleri36; bir bölgede var
olan maden kaynakları ile bu kaynaklara bağlı olarak gelişen ticarî işletmeler37 ile bilhassa şehirlerdeki ticarî
yaşamı yansıtan küçük ve orta ölçekli işletmeler ile meslek dallarına ait bilgileri38; timar sisteminin uygulandığı bölgelerin idarî yapılanmasını ve nihayet köy ve şehirlerde toplanan her türlü vergi türleri ile miktarlarını
ortaya koyan zengin istatistikî bilgileri bulmak mümkündür.
Tahrir defterleri belli bir zaman diliminde belirli bir bölgedeki iktisadî vaziyeti ortaya koyabilecek
istatistikî bilgiler ile bölgenin vergi türleri ve miktarları ile ilgili zengin bilgiler ihtiva etmektedir. Özellikle
mufassal tahrir defterlerinde bulunan kanunnâmelerden, düzenlendiği bölgenin vergi türlerini ve miktarlarını, dolayısıyla o bölgenin tarımsal ya da ticarî faaliyetlerini öğrenmek mümkün olabilmektedir. Örneğin,
Mardin’in mufassal defterinde bölgede alınan her vergi türü için ayrı başlık altında izahat verilmiş ve bu
vergilerin ne miktarda alınacağı ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Sözgelimi Mardin ve Diyarbakır yöresinde âlâ
yerde 80 dönümün, vasat yerde 100 dönümün ve ednâ yerde 150 dönümün bir çiftlik ettiğini ve tam çift
tasarruf edenlerin 50 akça resm-i çift ödediklerini39, buna karşın Kocaeli’nde bütün çift tasarruf edenlerden
33 akça resim alındığını,40 Kiğı’da ise çiftlik olabilecek arazi bulunmadığından çift resmi bulunmayıp, arazilerin resm-i zemin adıyla farklı vergi miktarlarına göre vergilendirildiğini41 öğrenebilmekteyiz. Bunlar gibi
reayanın evli veya bekâr olmasına, tasarruf ettiği arazinin miktarına göre ödediği vergi tür ve miktarlarını,
ayrıca vergilerin türüne göre bölgede ziraat ya da ticaretin gelişip gelişmediğini ortaya koymak mümkün
olabilmektedir. Örneğin, Yanya Livasında niyabet ve bac-ı pazar vergisinin toplam gelir içinde birinci sırada
yer alması, burasının önemli bir pazar yeri olduğunu ortaya koymaktadır.42 Tahrir defterlerindeki vergi tür ve
miktarlarından bir bölgedeki ziraî üretimle ilgili bilgiler alınabiliyorsa da, gerek işlenen arazilerin ve gerekse
üretilen mahsulün miktarları ile ilgili veriler kesin bir nitelik taşımaktan uzaktır.43 Mahsulatla ilgili rakamların
üç yıllık hasılların ortalamasından44 alınan tahminî miktarlar olduğu, dolayısıyla statik bir bilgi olup yıllar
içerisindeki dalgalanmaları gösteremeyeceği bilinmektedir. Ayrıca, bu hasılatlarla ilgili bir diğer sorun da,
bölgeden bölgeye farklılık gösteren ölçü ve tartı birimlerinin kullanılması ve bunların miktarlarının sağlıklı
bir şekilde tespit edilememesidir.45 Dolayısıyla vergi tür ve miktarlarından kesin üretim tür ve miktarlarını
tespit etmek mümkün görünmemekle birlikte, kovan ya da koyun vergisi gibi adede göre alınan vergilerden
35
36
Orhan Kılıç, “Tebriz Livası..”, s.13,15: Örneğin, Tebriz’de Defter-i Hakanî kâtiplerinden bir tanesinin zeamet tasarruf ettiğini görebilmekteyiz.
Ö.L.Barkan, “Tahrir Defterlerinin İstatistik Verimleri Hakkında Bir Araştırma”, IV.TTKongresi, s.293; Ö.L.Barkan, “Tarihi Demograi Araştırmaları ve
Osmanlı Tarihi”, s.1413
37
Skender Rızaj, “1487 Tarihli Tapu Defterine Göre Viçitrin Sancağı’nın İktisadî ve Sosyal Durumu” V.Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi
Kongresi-Tebliğler, Ankara 1990, s.814
38
Mehdi İlhan, “XVI.Yüzyıl’ın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfus ve Vakıları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterlerinden notlar” AÜ.DTCF
Tarih Dergisi, C.16, S.27, Ankara 1992, s.48
39
40
41
42
43
44
TKG.KK.TTd. no:117, Mardin Mufassal, vrk.7a-7b
45
Zeki Arıkan, ”Tahrir Defterlerinde Geçen Deyimler”, Osmanlı Araştırmaları-16, İstanbul 1996, s.8-10
TKG.KK.TTd. no:49, Kocaeli Mufassal, vrk.7a
TKG.KK.TTd. no:126, Kiğı Mufassal, vrk.1b
Melek Delilbaşı, “1564 Tarihli Mufassal Yanya Livası Tahrir Defterine Göre Yanya Kenti ve Köyleri”, TTK-Belgeler, C.XVII, S.21, Ankara 1996, s.10
M.Öz, “…Sayısal Veriler”, s…
Ahmet Güneş, “Osmanlı Tahrir Defterleri ve Bunların Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi,
S.150, Haziran 2004, s.11
9