KUYÛD-I KADİME ARŞİV KATALOĞU
verilmişti. Bu nedenle tahrir eminleri başlangıçta Umur Bey, Halil Bey, Mevlana Vildan, Mevlana Kirmastı,
İbn-i Kemal, Ebu’s-suud gibi geniş bir hukuk anlayışına ve kanun bilgisine sahip kadıaskerlik, kadılık, müderrislik, sancakbeyliği ya da defterdarlık mevkilerindeki başarılı hizmetleriyle tanınmış dürüst, dindar, adil
o nispette faziletli ve önemli şahsiyetlerden seçilirlerdi. Tahrir işinden görevli kâtipler de devlet merkezinde
idarî ve askerî teşkilatın beyin merkezî olarak kullanılan Defterhâne bürolarındaki tahrir defterleri üzerinde
yıllarca çalışmış, geniş kanun bilgisine sahip kâtipler veya Divan-ı Hümayun ve defterdarlık dairelerinde hizmet etmiş, kanun ve hesap işlerine vâkıf önemli memurlardan seçilirdi.30
Vilayet tahririne görevlendirilen emin ve kâtip görev bölgesine vardığında en önemli vazifesi; şehir ve
kasabalar, köy ve meralarda arazi, bağ, bahçe vs. ile timar, evkaf ve emlak ile askerî zümreler ve vergiye tabi
kimselerden hiçbirisi hariç ez defter kalmamak üzere deftere geçirmektir. Onlara, bu görevler sırasında, kadılar başta olmak üzere gerek duyulan herkese yardımcı olmak zorundaydı. Tahrir işi başlamadan önce hasları
tasarruf edenler ile zeamet, timar, vakıf ve emlak tasarrufu olanlar, vergiden muaf olanların hepsi söz konusu
durumlarını gösteren berat, defter sureti ve temessüklerini komisyona teslim ederler ve bu vesikalar da toplandıktan sonra heyet tarafından yerinde teftiş başlardı. Tasarruf sahipleri üç yıllık gelirlerini gösteren bir defteri
tahrir eminine sunarlardı. Bu sırada reaya da teftiş heyeti yanında hazır bulunur, kayda değer her şeyi ve sipahi
ve oğullarını defterlere geçirirlerdi. Ancak, komisyon tarafından yerinde hiç kimseye bir tezkire ya da kâğıt
verilmezdi. Defterlere kaydedilen bilgilerin yanında bölgedeki üretim hizmetlerini gösteren hüccetler de kadılar tarafından komisyona teslim edilip, merkeze getirilirdi. Bu çalışmalar sırasında emin ve kâtip kendilerine
verilen görevi dürüstlük üzere yerine getirmeli ve kimseden hediye, pişkeş, konukluk
kabul etmemelidir. Bu şekilde her şey defterlere kaydedilip defter tamam olduktan
sonra komisyon, ortaya çıkan mufassal defter ve diğer defterler ile sancağa ait olmak
üzere oluşturulan kanunnâme müsveddeleri
ve hüccetlerle birlikte merkeze dönerlerdi.31
Merkezde, kadılardan alınan hüccetlerde
gösterilen narha göre vergiler ayrı ayrı hesaplanıp, toplam miktar ortaya çıkarılıp tasdik edildikten sonra tevzi ve tevcih işlerine
geçilirdi.32 Tahrir işleminin tamamlanması
hususunda kesin bir kural bulunmamaktadır.
Bir bölgenin tahriri bir-iki yılda tamamlanabileceği gibi beş-altı yıl da sürebilir33, hatta yedi-sekiz yıl süren34
ta hrirlerin olduğu da bilinmektedir.
30
BOA. Mühimme Defterleri, C.V, s.122, hüküm 683; C.V, s.4, hüküm 8-9; C.XII, K.I, s.230, hüküm 367; Barkan, Hüdavendigar, s.21; Ünal, Harput
Sancağı, s.3
31
Barkan, “Hakana Mahsus İstatistik Defterleri”, s.194-199; Tahrirlerin yapılış usulü ve tahrir eminlerinin vazifeleri için ayrıca bkz: Sofyalı Ali Çavuş
Kanunnâmesi, s.81-85; Pakalın, C.III, s.376; İnalcık, Devlet-i Aliyye, s.220-221
32
33
34
İnalcık, Arnavid Sancağı, s.XX
Ünal, Osmanlı Müesseseleri, s.130
M. Mehdi İlhan, “Erbil Vilayeti Mufassal ve Mücmel Tahrir Defteri (H.949/M.1542)”, TTK-Belgeler, C.XVI, Ankara 1994-95, s.3
8