GİRİŞ
Osmanlı’nın hükmettiği büyük coğrafyadan bugün onlarca devlet çıkmış olduğu düşünülürse, arşivlerimizin ulusal ve uluslararası alanda ne kadar vazgeçilmez bir öneme sahip olduğu daha iyi anlaşılacaktır.
Siyasî, iktisadî, idarî, hukukî, kültürel vb. alanlar için büyük bir öneme sahip olan bu belgeler, hem uluslararası
siyasî ve sosyal meselelerin çözüm dayanakları olarak, hem ilmî araştırmalar için başvuru kaynakları olarak,
hem de geçmişin daha iyi anlaşılabilmesi için faydalanılan kültür hazineleri olarak müstesna bir yere sahiptir.11
Osmanlı’nın devlet teşkilatı içerisinde arazi ile ilgili muameleleri yürüten bir daire olmasının yanında,
aynı zamanda devletin en önemli arşivi konumunda olan Defterhâne’de de, yazılı evrakın kutsiyetine yönelik
geleneksel bakış açısı ve bu evrakların muhafazası hususunda gösterilen özen, sonuçta, bizlere dünyada emsali az bulunan zengin kültür hazinelerinin ulaşmasını sağlamıştır. Günümüze ulaşan bu büyük miras, köklü
bir teşkilat geleneğine sahip olan Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadime Arşivi’nde büyük bir
titizlikle muhafaza edilmeye devam edilmektedir.
Kuyûd-ı Kadime Arşivi’nin önemli bir kısmını tahrir defterleri ve tahrirlerle ilgili defterler oluşturmaktadır. “Tahrir”, sözlük anlamı itibarıyla, “yazma, kaydetme, deftere geçirme” manalarını ihtiva etmekte
olup, Osmanlı Devleti’nde toprağın mülkiyet ve tasarruf hukukunun, reayanın yükümlülüklerinin, vergi cins
ve miktarlarının belli usul ve kaidelere göre tespit edilip kaydedilmesidir. Bu kayıt işleminin yapıldığı defterlere ise “Tahrir Defterleri” veya “Defter-i Hâkânî” adı verilir.
İslam ve Türk Devletleri ile büyük siyasi organizasyonların ortaya çıktığı hemen her bölgede
tarih boyunca farklı adlarla uygulanan tahrir geleneği, devletin idarî, malî ve askerî teşkilatının bir zorunluluğu olarak Osmanlı Devleti’nde de ilk padişahlardan itibaren uygulamıştır. Tahrirler, devletin tüm vergi
gelirlerinin ve bu gelirlere bağlı olarak organize edilen idarî, iktisadî, askerî sistemin bir düzen içerisinde
yürütülebilmesi ve sıkı kurallarla kontrol altında tutulabilmesi için büyük önem arz etmektedir. Devletin ana
kütükleri olan bu defterlerde, belli bir tarihte herhangi bir bölge yaşayan vergiye tabi olan erkek nüfusunu, ellerinde bulunan toprak miktarlarını ve vergi yükümlülük veya muaiyetlerini isimleri ve baba adlarıyla bulmak
mümkündür. Ayrıca, defterin tutulduğu bölgenin ziraî üretim türlerini ve miktarlarını hayvan sayılarını ve tabi
oldukları vergi miktarlarını bulmaktayız. Bunların dışında tarım ve hayvancılıkla ilgili olmayan vergi türleri
ile ilgili bilgileri de bulmak mümkün olmaktadır. Yine bu defterlerde her köyün kimin timarı veya mülkü ve
vakfı olduğunu, vakıların gelir kaynaklarını, hukukî ve idarî sistemlerini, yani köylerin ayrı ayrı durumları
hakkında bilgi edinilebilmektedir. Bu bakımdan mülk ve vakıf sahipleri için bu defterler zamanlarının birer
tapu kütüğü görevini de yapmışlardır.12
Osmanlı Devleti’nde uygulanan tahrirler çağdaşı Avrupa medeniyetlerinin en gelişmiş olanlarında bile
rastlanmayacak düzeyde gelişmiş bir sistem hâlindedir. Diğerlerinde ancak bu vergi yükümlülükleri veya
askerî hizmetleri olan kişilerin basit listeleri hâlinde ve ülke içinde dağınık ve parçalı olarak yapılmaktayken,
Osmanlı tahrirleri ise geniş bir alana yayılmış olan Osmanlı ülkesinin her köşe ve bucağında aşağı yukarı aynı
usullerle yapılmakta, muntazam olarak devam ettirilmekteydi. Bu defterler imparatorluğun vergi kaynakları,
malî örgütlenmesi, askerî güç ve imkânları hakkında çok yönlü bilgiler ihtiva edip, zengin istatistik malzemesi
içermesi bakımından diğer hiçbir medeniyetle mukayese edilemeyecek ölçüde sistemli ve kapsamlı çalışmalardır. Devlet yapılan tahrirler sayesinde hakimiyet gücünü tespit edebilmekte ve düzenin muhafazası için
benzeri çalışmaları her defasında daha tutarlı ve gelişmiş şekilde devam ettirebilmektedir.13
11
12
Mehmet Yıldırır, Songül Kadıoğlu, Ayşe Dalkıran, Osmanlı’dan Günümüze Tapu Arşiv, Ankara 2009, s.12-14
13
Barkan, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, Ankara 1988, s.3
Ömer Lüti Barkan, “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri-I”, Osmanlı
Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, C.I, İstanbul 2000, s.175-176
5