¹ 9 ( 15 ) 2016 Òàðèõ
КАРИМОВ МҰХТАРБЕК ҚАРПЫҚҰЛЫ
т . ғ . к ., профессор , Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің М . Қозыбаев атындағы тарихи зерттеулер ғылыми орталығының директоры
САЙРАНБЕКОВА ҰЛЖАН САЙРАНБЕКҚЫЗЫ
Астана қаласы № 34 орта мектебінің тарих пәнінің мұғалімі
Мақала ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақтар арасынан шыққан тұңғыш кәсіпкерлердің бірі Пидахмет Бобкин туралы . Авторлар Бобкин өмірінің негізінде отаршылдық кезеңіндегі қазақ кәсіпкерлігінің даму тарихына шолу жасайды .
Статья о жизни и деятельности одного из первых казахов - предпринимателей 19 века Пидахмета Бобкина . Через призму жизни и деятельности Жандарбекова авторы статьи описывают историю становления предпринимательской деятельности в казахской степи в условиях колониального гнета .
Article about the life and work of one of the first Kazakh entrepreneurs of the 19th century Pidakhmet Bobkin . Through the life and work of the Zhandarbekov the authors describe the history of the formation of entrepreneurial activity in the Kazakh steppe under colonial oppression .
ЗАЙСАН ӨҢІРІНЕН ШЫҚҚАН ҚАЗАҚТЫҢ АЛҒАШҚЫ КӘСІПКЕРІ
Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан өңірі ерте дәуірлерден бері геосаяси , әлеуметтік-экономикалық , этно-демографиялық және мәдени жағынан маңызды аймақ болып табылады . Бұл өлкенің осындай артықшылықтарын қазіргі уақытта тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін , оның экономикалық тарихына , әсіресе , ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған жергілікті кәсіпкерлікті дамыту нәтижелеріне объективті баға беру қажет . ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде капиталистік қатынастардың дамуымен тікелей байланысты сауда кәсіпкерлігі жергілікті тұрғындардың , оның ішінде қазақтардың арасында жылдан-жылға өсіп отырды . Қазақтардың сауда кәсіпкерлігінде қатысуы жайлы М . Красовский : " өз уақыты мен капиталын сауда операцияларын жүргізуге арнаған тұлғалар саны өсті , қырғыздар арасында көпестер де пайда болды …", - десе , Г . Колмогоров қазақтардың арасында сауда кәсіпкерлігінің дамуын : " шекаралық қалаларда орыстардың алғашқы қажеттіліктің ұсақ тауарларын сатып алып , болыстар бойынша оларды тасымалдап , қой , елтері , жүн және т . б . басқа ұсақ-түйекке айырбастай бастады ", - деп сипаттады .[ 1,205-210бб ].
Зайсанның көпестері , кәсіпкерлері жергілікті халықтың сұраныс , қажеттерін қанағаттандыру үшін бүкіл Ресейді , әсіресе Сібір , Орал өңірлерін , Қытайдың Шәуешек , Құлжа , Қашқар , Орта Азиядағы Тәшкент , Самарқан , Бұқар қалаларын шарлап сауда жасаған , тауарлар әкелген . Әйгілі Ірбіт , Үркіт , Қоянды , Шар , Екатеринск жәрмеңкелерін де қалт жібермеген . Көпшілігі жәрмеңкелі жерлерде дүкен ашып , саудагерлер ұстаған . Ал , Зайсан тұрғындары кіре тарту , керуен айдау сияқты кәсіптерге жалданған . [ 2 , 48-51бб ]
1867 жылы Зайсан жерінде дүниеге келген , 1890-1920 жылдары Семей мен Өскеменге белгілі болған , Зайсанның танымал саудагері - Пидахмет Бобкин . Ол келе-келе Зайсанда тері өңдеу зауытын ашып , өз өнімдерін Ресейдің Нижегород жәрмеңкесіне шығаруға дейінгі дәрежеге жеткен . Оның былғарыларының , әсіресе шегірен және сүрік деген түрлерінің даңқы Қытай мен Моңғолия сияқты елдерге де жайылған . Тегі , орыс көпестеріне оның тегін Бөбекенов деп
атаудан гөрі , Бобкин деп атау оңай болса керек . Фида Ахметович деген есімді де оған орыстар берген . Өзі оған қарсы болмағандықтан , орыс әріптестері оны Бобкин Фида Ахметович деген көрінеді . Ата - текті қазақшалап айтатын болсақ , оның сүйегі төрт төлегетайға кіретін төртуыл . Ата-аналары онша дәулетті адамдар болмаған , артында Пидахмет және Батима атты екі бала қалдырып , ерте қайтыс болады . Он жасар Пидахмет өзі мен қарындасын асырап , жеткізу үшін саудагерге жалданған .
Табиғатынан зейінді және адал Пидахмет , қожайынының тапсырмаларын тиянақты орындай отырып , айналасындағылардың сеніміне ие болады . Кейіннен жас жігітке қожайыны сатушылық қызметті де сеніп тапсырады . Ақылды да іскер Пидахмет , біраз қаражат жинап алғаннан кейін , өзінің сауда орынын , кейін дүкенін ашады . Ел ішіндегі әңгімелерге құлақ түргенде , оның саудада қулыққа бармайтын , басқалардың сатып алушылырын өзіне тартып алуға тырыспайтын жан болғанын білеміз . Оның бұл қасиеттерін басқа саудагерлер де бағалайтын және сол үшін сыйлайтын . Пидахмет те өз тарапынан сауда сияқты күрделі жұмысқа іскер , адал адамдарды туысына қарамай тартқан . Оның жанында осындай бірі туыс , бірі туыс емес Әділхан , Жиенгелді , Файзрахман , Шаяхмет , Темеш сияқты адамдардың болғанын білеміз . Бірлесіп , адал еңбек ету бұл адамдарды да дәулеттілер қатарына шығарған . Бобкиннің саудасы берекелі болды . Жыл сайын ол Нижегород жәрмеңкесіне баратын . Ресейлік атақты көпестер Морозовтар жәрмеңкеде ол әкелген терілерді , бағалы аң терілерін сатып алса , Фида Ахметович олардан елге қажетті тауарларын алып , параходқа тиеп , су жолымен Зайсанға жеткізетін . Кейде қажетті тауарларды алуға Пидахметтің қаражаты жетпей жатқанда , Морозовтар оған еш кепілдіксіз қарыз беретін болған . Олар Бобкинге күмәнсіз сенген . Пидахмет те бұлардың ойынан шығып отырған . Осыған қарап , біздер Пидахмет сияқты қазақ кәсіпкерінің үлкен адамгершілік сияқты қасиетімен бірге кемел ақылын да көреміз . Зайсандағы бір кезде бүкіл елге мәлім болған былғары зауытын ашуды Пидахметке ұсынған және оған ақша
4