Ïåäàãîãèêà
балалар арасындағы қарым-қатынастың керемет құралы.
Қазіргі кезде музыкалық білім жүйесімен күй үйретудің( топтық) ансамбльмен жұмыс істеудің біршама тәжірибесі жиналды. Ендігі жерде бірнеше жылғы ұстазды қызметті ғылыми тұрғыда талдап, бір қорытындыға келіп, алдағы бағыт бағдарламаны анықтап ашу керек. Бұл- өмірдің талабы. Халық педагогикасында қазір көп көңіл бөліп жатқан кезде ансамбльмен( оркестрмен) жұмыс істеудің әдістерін жан жақты қолданудың жүйесін жасау керек. Музыкалық білім сауаты арқылы топтық жұмыс( оркестр, ансамбль) жасау- ең күрделі қиындығы мол жұмыс. Бұл салада, көп жылғы тәжірибе қалыптасты, біршама табыстарға қол жетті. Болашақ өнер иелерінің рухани тәрбиесі- кәсіби өнер мен халықтық мектептің тығыз байланысы, осы өнерді көздің қарашығындай сақтап, аспаптық өнерді жан жақты дамыту, орындаушылық және ұстаздық шеберліктерінің қарқынды дамуымен, музыка мамандары қызметінің ұлағаттылығымен жіпті бағыты арқылы атқарылатын абыройлы іс. Бұл пәннің негізгі мазмұнына- оқушыға аспаты үйрету уақыттарындағы әдіс амалдарының іске асыруына қажет білімнің қыр сырлары енген. Оқушылардың өз бетімен ойнау қабілетінің аспапта ойнап үйретудің үлгілерін, әдістерін жете білуге үйретеді.
Қазақта аспаптық өнердің сан ғасырлық даму тарихы бар. Өнерді көріп, әдісін тауып баптайтын шынайы бапкер болғанда ғана шеберліктің шыңына көтерілуге болады. Музыкалық көркем шығармалардың мәнін терең түсінбей музыкант тәрбиелеу мүмкін емес. Мұндай қабілет оқушының көптеген шығармаларды жан жақты талдау нәтижесінде шығарманың тәрбиелік мәнін ашуы үшін қолданған әдістерге байланысты. Аспаптың техникалық көркемдік мүмкіншілігін білу, оны шығарма мазмұнын ашу үшін пайдалану, болашақ кәсіпқой музыканттың шығармашылық жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Бастапқы оқытудың ең қиын күрделі жағы- орындаушылық дағдыларын меңгеру. Оқу бағдарламаларын құру. Орындау әдістерімен шығарманың мазмұндық мағынасын аша отырып, музыканы мәнерлеп орындаудың әр түрлі тәсілдерін үйрету. Аспапта орындаудың әдіс амалдары арқылы көркем образдың сырын ашу. Дәріс беруші ұстаз- шәкіртті жай теориялық білімнің аясында емес, шешуші бағытпен қарай алатын жолға қою керек. Оқушының музыкалық әлемге бағыттауда, музыка өнерінің көркемдік жақтарын, мектебін, жанрын, композитордың стильдік ерекшелігін, оны жеткізудегі фталық өрнегін ұқыптылықпен, тапқырлықпен түсіндіре білуге көмектесуі керек. Ансамбль жетекшісіне оқушылардың аспаптарда ойнау шеберліктерімен қабілеттерінің шыңдалуына, музыкалық эстетикалық талғамдарының өсуіне ықпал жасауын міндетеуімен қатар, өзінің практика жүзінде жинақталған тәжірибесін қолдана отырып, оқушыларға шығарманың көркемдік, техникалық сапасын дамытып, қажетті деңгейде көрсете алу жолында көп қызмет жасауын, ең негізгі талаптардың бірі деп санайды. Ансамбль жетекшісі оқыту барысында оқушылардың төмендегідей білім, білік, іскерлік дағдыларын дамытуға тиіс: Әрбір оқушы өз партиясын дирижердың талабына және ойналатын шығарманынң мазмұнына сәйкес орындауы қажет; Нотаны бірден оқу дағдысын дамыту; Ансамбльдегі жеке топтағы партияларды, шығарманың тақырыбын, сүйемел үрдісі мен бағыныңқы( қосалқы) дауыстарды дұрыс таңдап, айырып, анықтай білу керек; Хорды, әнді, жек аспаптарды, биді сүйемелдеу; Ойнап жүрген шығармалардың шығу тарихын, авторын, мазмұн идеясы жайлы ойларын қортып, айта білу.
¹ 8-9( 8) 2015
Ансамбль жетекшісі әрбір жаңа шығарманы ансамбль репертуарына еңгізбес бұрын, оның партитурасын алдын-ала мұқият талдап, жеке танысып шығу керек.
Ансамбльдің дайындығы жоспарлы түрде өтуі тиіс. Ол үшін жетекші әр сабаққа айқын жоспармен келеді. Алғашқы әзірлікте әр топпен жеке дайындық өткізіп, партияларын таза ойнауына, саусақ аппликатурасына, штрихтарға жеке көңіл бөлу керек. Егер топпен өтілген жұмыс кезінде әрбір орындаушы өз партиясын қатесіз, тыңғылықты орындаға болса, жалпы ансамбль дайындығы табысты өтері сөзсіз.
Музыкалық шығармаларды үйретудің бірнеше жолдары бар. Оны түрлі сатыға бөлуге болады. Шығарманы алғаш үйреткенде, оқушыға басынан аяғына дейін бір орындап шығу қажет, Мұның үлкен мәні бар. Алғашқы ойын арқылы оқушыға шығарманың жалпы мінезі, көркемдік суреті айта қаларлықтай әсер етеді. Оқушы жаңа шығарманы басынан аяғына дейін ойнап, танысқаннан кейін, мұғалім шығарманы оған өте жай ойнатып талдауға кіріседі. Шығарманың қиын жерлеріне көбірек тоқталып, оқушыға оның игеру жолдарын түсіріп, музыкалық құрылысы, ырғағы, мелодиялық ерекшелігі жайлы әңгімелеп таныстырады. Әрине, осы тұрғыдан үйретумен бірге тәлімгер оқушыдан, ең алдымен, шығарманың ноталарын өте дұрыс үйреніп, оған аса ұқыптылықпен қарауды талап ету керек. Біз ноталарды дұрыс үйрену керек дегенде, шығарманың гармониялық фактурасын, динамикалық ерекшеліктерін, шығарманы алғашқы үйрену мерзімінен бастап-ақ түсініп ойнауға тырысу керек деген ұғымды айтып отырмыз. Сондықтан оқушының шығарманы дұрыс түсініп, ырғағы мен мелодиясын бұзбай ойнауын мейлінше қадағалау- үйретушінің жауапты міндеті. Шығарма үйренуде аппликатураны дұрыс пайдаланудың маңызын еш уақытта естен шығармау керек. Мұғалімнің міндеті- әр оқушының аппликатураны өзі қойып үйренуге жаттықтыру. Қандай шығарма болмасын, ұстаздың жәрдемінсіз-ақ оқушының өзіне ыңғайлы етіп аплликатураны қоя білуі- оның шығарманы дұрыс ойнауына, саусақтарының дұрыс орналасуына көп көмегін тигізеді. Музыкалық шығарманың мазмұнын, көркемдік дәрежесін түсіндіру- оның ішкі сырын көңіл күйі арқылы сезу, беріле орындау деген сөз. Шығарма мазмұны түсінікті болып, музыкалық образы оқушы санасына ой салғанда ғана, орындаушы шығарманы шын сүйсініп ойнайтын болады. Ондай шығармалар оқушының тек сүйікті шығармасы болуымен бірге, оның музыкалық орындаушылық шеберлігінің өсуіне, музыкалық сана-сезімнің жетіліп, дамуына зор мүмкіншілік туғызатыны айқын.
Профессионал-домбырашы даярлау міндеті- ұстаздың оған оқып жүрген кезде-ақ жанрда және стильде жазылған музыкалық шығармаларды беруді талап етеді.
Домбыра- қазақтың халық музыка аспабы. Қазақ халқы күйге бай болғандықтан, болашақ домбырашының репертуарында күй мол болу қажет. Ол күйді орындағанда бабына келтіріп тамылжыта, тебірене орындауға міндетті. Әрине, бұған қарап, домбырашы репертуарын тек күймен қана шектеп қоюға болады деген ұғым болмау керек. Мұғалім оқушысына күймен қоса, халықтың әндер мен билерін, домбыраға лайықтап түсірілген орыстың, Батыс Еуропа классиктерінің, тағы басқа халықтардың түрлі мінездегі музыкалық сипаттағы шығармаларын орындауға міндетті. Көп алдына шығып, жеке өнер көрсету, бір жағынан, оқушының орындау шеберлігіне сын болса, екінші жағынан, оның жауапкершілігін де арттырады. Баланың жеке даралық ерекшелігі де оның шығармашылық өмірінің осы бір жауапты кезеңінде айқындала түседі. Шәкірттің көп алдына шығып өнер көрсетуіне, концерттік шығармалар алдын-ала жатталып, оларды орындаудың әдіс-амалдары толық меңгеріліп, көркемдік мазмұны
49