Ò ³ ë á ³ ë ³ ì ³
¹ 8-9 ( 8 ) 2015
Мақала қазақ жазушыларының шығармаларындағы " ана " концептісінің берілу мәселелеріне арналған . Автор " ана " концептісін берудегі қолданылған құралдар мен формаларға назар аударады . Мақала тіл білімі мамандарына , " Филология " мамандығының студенттері мен магистранттарына арналған .
В статье рассмотрены вопросы реализация концепта " мать " в произведениях казахских писателей , изучены средства и формы реализации данного концепта . Статья будет интересна специалистам-языковедам , студентам и магистрантам специальности " Филология ".
БАЙБОЛОВА ДАНАГҮЛ ОРАЛБАЙҚЫЗЫ
Семей қаласының № 16 орта мектебінің қазақ тілі және әдебиеті мұғалімі
The paper deals with the realization of the concept of " mother " in the works of Kazakh writers . The author studies the means and forms of realization of this concept . The article will be of interest to specialists , linguists , students and undergraduates of " Philology " specialty .
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ " АНА " КОНЦЕПТІСІ
ХХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап адамзаттың танымдық іс-әрекеті мен қызметін жан-жақты зерттеу көптеген ғылымдардың өзекті мәселесіне айналып , кең өріс алды . Белгілі бір ұғымның адам санасында қалыптасуын , оның дамуын әр ұлтта сол ұғымның қабылдану ерекшелігін анықтауды бір ғана тіл біліміне артып қою дұрыс болмайды . Тілдің танымдық , бейнелілік , ғылыми , " әлемдік тұтастық " сипатын зерттеуді жеке тілдік деректер шырмауына байланбай , жалпы адамзат дүниетанымының тұрғысынан қарау шарт . Тілдің танымдық сипаты әр түрлі ғылымға ортақ мәселе . Қазіргі лингвистикада тілдің бұл мәселесін жалпы философиялық , психологиялық пайымдаулар арқылы шешуге ұмтылуда . Тіл табиғатын тану мақсатында психология , философия , логика , антропология т . б . алуан түрлі ғылым салалары ат салысып келе жатқаны белгілі . Алайда , тіл мәселелері - алдымен лингвистиканың өзекті нысаны . Сондықтан да осы мәселенің жұмбағын тек лингвистика мен когнитивтік лингвистика шеше алады .
Соның нәтижесінде , тіл біліміндегі түрлі бағыттағы зерттеушілер " концепт " ұғымын әр алуан мәнде қолданады . Аталмыш термин әсіресе , тілді логикалық талдау , этнолингвистика , лингвомәдениеттану , психолингвистика салалары бойынша жазылған еңбектерде жиі кездеседі . Санамаланған ғылым салаларында бұл терминнің түрліше түсіндірілуі , ең алдымен оған негіз болған латын сөзінің " conceptus " көп мағыналылығына байланысты .
Адам баласын өмірге әкелетін , өмір бойы қанаттыға қақтырмай , тұмсықтыға шоқтырмай өсіретін , жақсылығын асырып , жамандығын жасырып отыратын - оны дүниеге әкелетін анасы . Ақындар мен жазушылардың ішінде ана тақырыбына қалам сілтемегендері жоқ екендігі тағы ақиқат . Бір қолымен бесікті тербетіп отырса , екінші қолымен әлемді тербете білген ана - мәңгілік ұғым . Ғұмырлық тақырыпты жанжақты қарастыруға байланысты әр зерттеген сайын оның түрлі қыр-сырын ашып , зерттеуге болады . Сондықтан да көркем шығармалардағы " ана " концептісі - тақырыптық аясы кең , мазмұны терең , қамтитын мәселелері өте маңызды , концептуалды өрісі өте күрделі болып табылады .
" Концепт " термині М . М . Копыленко бойынша , " тек ұғымды ғана қамтымайды , сонымен қатар ортақ
мағынаны қалыптастыратын ұғымнан алғашқы ( предпонятийные ) және деконцептуализацияланған құбылыстарды да қамтиды , ал реалияларды білдіру үшін тек сөздер ғана емес және де фразалық үйлесімдер қолданылады " [ 1 , 44-45 ].
Е . И . Диброва концептіні шындық құбылыстарының сезімдік-көрнекті бейнелері ретінде елестетуде орналасқан ( сонымен қатар мұнда концепт арқылы ойдың елестетуден ұғымға қарай қозғалысы жүзеге асады ) және ортақ мағынаны қалыптастыратын ерекше ұғымнан алғашқы мән ( сущность ) қатарына жатқызады [ 5 , 133 ]. М . В . Никитина " концепт - бұл ең біріншіден , түсінік пен ұғым " екенін айтып өтеді [ 7 , 6 ]. Е . С . Кубрякова " концепт " және " ұғым " терминдері адам ойлауы мен санасының түрлі аспектілерін сипаттайды дейді : " Ұғымобъективті шындықтың логикалық формада бейнеленуінің белгілі бір түрлерінің бірі ; концепт сананың шұғыл ( оперативті ) мынадай бірліктерін қамтиды : елестету , образдар , ұғымдар , ал олар жинақталып барып концептуалды жүйе не әлемнің концептуалды моделін жасайды " [ 4 , 143 ]. Концептілік құрылымдардың санада бейнеленуі әр түрлі формада көрініс табады . Олар :
Фрейм - бұл концептілік жүйенің құрылымдық элементтерін танытатын концепт типінің қарапайым формасы . Ол концептінің ең жақын семаларынан құралады және ең жақын ассоциативтік , стереотиптік таңбалар арқылы көрініс табады . [ 7 , 17 ]
Схема - когнитивтік санада сыртқы сигналдар мен ішкі сезімдер көмегі арқылы жинақталған ақпараттарды кеңістікте , заттық формада таныту тәсілі . [ 7 , 28 ]
Сценарий . Концепт қалыптастырудағы оның қарапайым танымдық элементтері фрейм болса , әрбір фрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар мен жағдаяттар жүйесін жинақтауға болады . Бұл жүйені құрайтын бөлшектер - сценарийлер мен скриптер . Сценарий белгілі бір фреймнен туындайтын эпизод фрагменттерінен құралады . [ 7 , 35 ] Скрипт - күрделі формадағы концепт типі . Скриптті қалыптастыратын басты элемент - фрейм . Скрипттің санадағы көрінісі - сценарийлік құрылымның кеңейтілген формасы . Скрипт көзбен көрген , нақты тәжірибеден өткен оқиғалар арқылы , балалық шақтан келе жатқан стреотиптік ақпараттары арқылы жинақталған ақпараттардан құралады . [ 7 , 48 ]
35