НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖОҒАРҒЫ ЕРТІС ӨҢІРІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ( ХVIII Ғ . СОҢҒЫ ШИРЕГІ - ХІХ Ғ .)
¹ 7-8 ( 14 ) 2016 Òàðèõ
КӘРІМОВ МҰХТАРБЕК ҚАРПЫҚҰЛЫ
т . ғ . к ., профессор , Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің М . Қозыбаев атындағы тарихи зерттеулер ғылыми орталығының директоры
МАХМЕТОВА НАДИРА АМАНЖОЛҚЫЗЫ
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің магистранты
Мақала ХVIII ғ . Соңы мен ХІХ ғасырдағы Жоғарғы Ертіс өңіріндегі мал шаруашылығының жағдайын сипаттайды . Авторлар мал шаруашылығының көшпелі қазақ руларының тұрмысына тигізген әсері туралы баяндайды .
Статья описывает состояние развития животноводства в Верхнем Прииртышье с конца ХVIII века по ХІХ век . Авторы статьи повествуют о влиянии животноводства на жизненный уклад кочевых казахов .
The article describes the state of development of animal husbandry in the Upper Irtysh region since the late eighteenth century to the nineteenth century . The authors tell us about the impact of animal husbandry on the way of life of the nomadic Kazakhs .
НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЖОҒАРҒЫ ЕРТІС ӨҢІРІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ( ХVIII Ғ . СОҢҒЫ ШИРЕГІ - ХІХ Ғ .)
Кең байтақ Қазақстан жерін ежелден бері мекендейтін қазақтар табиғи-географиялық жағдайға сай көшпелі , экстенсивті мал шаруашылығымен айналысқан . Барлық аймақтарда дерлік үй жануарларының төрт түлігі ( жылқы , ірі қара , түйе , қой-ешкі ) түгел өсірілді . Бұл түліктердің арасалмағы жергілікті жердің табиғи жағдайына байланысты болды . Өйткені көшпелі елдің өндірістік тәсілдерінің төмен болуына қарай , шаруашылығы көпшілік жағдайда географиялық ортаның шешуші ықпалында қалып отырды . Дегенмен , қазақ халқының мал өсірудегі сан ғасырлық бай тәжірибиесіне қарағанда , географиялық ортаның түрлі ерекшеліктерін шаруашылық мүддесіне сай дұрыс пайдалана білді . Сондықтан да көшпелі не жартылай көшпелі мал шаруашылығының өзінде жергілікті ерешеліктердің көптеп кездесетіндігі заңды еді .
Жоғары да айтылған мәліметтерге дәлелдемені Шоқан Уәлиханов 1860-1864 жазылған жазбаларынан байқауға болады . Онда ол : " Семей облысының қырғыздары түгелдей мал шаруашылғымен күнелтеді . Солтүстік алаптарында жылқыны табындап өсіру , ал оңтүстікте түйе өсірумен бірге жұптастырып , қой шаруашылығына да басымдық берген " десе , енді бірінде : "... Қырғыздарда мал қысы-жазы далада жүреді , қыста да жаздағыдай өзіне қоректі даладан табады ." -дейді [ 1 , 334 б .]. Осы жазылғандардан біз , ХІХ ғасырда , бұрынғы Семей облысының жерінде өңірдегі басты кәсіптің - мал шаруашылығы болғанын байқай аламыз .
XVIII ғасырдың тарихи деректері бірінші кезекте қазақтардың көшпелі өмір салтын , олардың мал шаруашылығын сипаттайды . " Көшпелі мал шаруашылығы олардың негізгі кәсібі , ал ет олардың азығы " - деп жазады [ 2 , 112 б .]. Көшпелі мал шаруашылығы толығымен натуралды болды . Қазақтардың мал шаруашылығында XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың өн бойында мал саны бойынша бірінші орында қой тұрды . Қазақтың союға ең қолайлы түлігі қой . Ең алдымен " малды жисаң қойды жи , майы кетпес шарадан ", " қойдың сүті қорғасын , қойды сөккен оңбасын "
деген мақал-мәтелдер осыған байланысты айтылса керек . Қой қазақтар үшін ақшаға немесе затқа айырбастайтын бірден-бір түлік болып табылған . Сондай-ақ қыс айларында қойдың шығыны аз болған . Себебі , қой түлігі басқа малдарға қарағанда өз керегін оңай тауып жейді . Зерттеуші А . Левшиннің мәліметтеріне қарағанда , жеке қазақ байларының қолында 20 000 қой , 400-500 түйе , 8-9 мың жылқы болған [ 3 , 512 б .]. Сондайақ , А . И . Левшин тағы бір деректерінде академик Паллас зерттеулеріне сілтеме келтіре отырып , қазақы қой үнді қойларына ұқсас , дөң ( қайқы ) мұрын , құйрық майы 20- 30 фунт болатынын айта келіп , 4-5 пұттай қойдан 2 пұттай май шығатынын жазады . Солай дей отырып , қазақ қойлары негізінен қоңырқай , сарғыш жүнді болып келеді деген тұжырым жасайды .
Ғасырдан-ғасырға қазақтар қой шаруашылығымен қатар жылқы шаруашылығымен де айналысқан . Негізінен көнбістігімен және төзімділігімен ерекшеленетін қазақ жылқыларын өсірді . В . В . Радлов өз еңбегінде жылқы малы туралы " олар тағы , әрі қызу қанды , даланың нағыз төзімді , көнбіс төл тумалары , қазақтарда жылқылар үйір-үйірімен бағылады . Әр үйір шамамен 50 шақты бастан құралады . Кей үйірлерде 10 шақты бас қана жылқы болды " - деп жазады . Ал , Н . Рычков болса , " ең ірі малшылар Орта жүзде , жеке қазақ байларында 20 мыңға дейін жылқысы барлар бар " - деп дерек келтіреді [ 4 , 15-б .]. Қазақ жылқылары онша ірі болмағанымен , салт мініс пен ауыр-жеңіл жұмыстарға мықты және еттілік , сүттілік жағынан жақсы жетілген , төзімді келеді . Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген , аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік . Түйе - жүк көлігі . Өте ерте кезден бастап-ақ Орталық Азияның шөлді аймақтарында түйе өсіруге үлкен көңіл бөлінген . Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықта түйелер жыл бойына ашық аспан астында жүрген . Өте суық кездерде П . С . Паластың айтуынша , түйелердің
18