EURASIAN EDUCATION №7-8 2016 | Page 21

Òàðèõ ¹ 7-8 ( 14 ) 2016 кеудесіне " жүн мен қамыстан тоқылған жабу жапқан ", ал қысқы борандарда қараша үйлер арасынан ықтырма жасаған . Түйе қазіргі Шығыс Қазақстанның барлық өңірлерінде дерлікке жақын өсірілген . Түйе малы әсіресе , нарық қатынастары дамып , жүк тасуға түйе керуендерін пайдалану артқан кездерде көптеп өсіріле бастады .

XVIII ғасырдың екінші жартысы XIX ғасырдың басында Қазақстанның көпшілік аудандарында ірі қара мал өсірген . Я . П . Гавердовскийдің айтуынша , 1771 жылы қалмақтардың Ресейден Жоңғарияға үдере көшкен уақытынан және " оған онша асық болмағанын " айтады . Сондай-ақ Я . П . Гавердовскийдің пікірінше " Сиырлар қазақтарда басқа малға қарағанда аз болған . Олар жазғы уақытта көшуге жарамсыз , сондай-ақ қыста қорек іздей алмайды " - деп сиппаттама береді [ 5 , 366 б .]. Кезінде қазақтардың мал-шаруашылығы жайында Г . Броневский : " Қырғыздардың ( қазақтардың-А . Қ .) бар байлығын сан мыңдаған жылқы табындары , түйе , ірі қара мал , қой-ешкі отарлары құрайды . Олардың жылқылары ірі , әрі жүйрік келеді . Түйелерінің барлығы да қос өркешті , он екі-жиырма пұт жүк көтеретін , шөлге шыдамды жануарлар . Орыс саудагерлері олардың ақбас сиырын көптеп сатып алып , Екатеринбургке , тіпті Москваға дейін әкеледі . Қойлары ірі , салмағы сексен-жүз килограмға жетеді " - деп жазады [ 6 , 123-124 б .].

ХІХ ғасырдың соңында қазақтардың мал шаруашылығы экстенсивті түрде жүргізілгенін айтуымыз керек . Қазақ тұрмысының негізін құрайтын малды өсіру көп жағдайда атам заманындағыдай жүрді . Мал өсіру кең жайылымдарды талап етті . Көп жағдайда қазақтың малы тебінмен жайылып шығатын болған . Көшпелі мал шаруашылығының басты ерекшелігі - мал азығы мен су көздерінің тапшылығы себепті , малды жыл он екі ай бойы жайып бағу еді . Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылығы көшпелілікке негізделіп , олардың сан ғасырлық тәжірибесінде жыл маусымдарына сәйкестендірілген " көші-қон ережелері " қалыптасып , бүкіл өріс аймағы маусымдық қыстау , көктеу , жайлау , күзеу жайылымдарына бөлінді [ 7 , 72 б .]. Осы терминдерді енгізуде Ә . Бөкейхановтың қазақ қоғамындағы жүріп жатқан әр алуан өзгерістерді жетік меңгеріп , қазақтардың талай ғасырлық жинақталған тәжірибелерінің құпия сырларын зерделеп , ауыл шаруашылығының қазақи ұғымдарын тұнғыш рет ғылыми түсінікке енгізіп , " қыстау ", " жайлау ", " күзеу ", " шаңырақ меншігі ", " қой бөлік ", " ата бөлік " тағы басқа қазақша төл ұғымдарымызды экономикалық категорияларға жіктеді .

Әрбір ру-тайпа өзінің дәстүрлі көш жолдарын қалыптастыра отырып , көшіп-қону дәстүрін белгілі бір географиялық жер көлемі шеңберінде ұстанды . Қоныс орнын таңдау дәстүрге немесе шаруашылық мұқтаждарға ғана емес , саяси жағдайларға да байланысты болды . Өмір сүру ортасының ерекшеліктері жайылымдарды пайдалану тәсілдерін айқындап берді . Қысқы жайылымдарға ызғырық желден паналайтын ықтасын , жылуыт , күнгейлі таулы жерлер , төбе-төбе құмды адырлар немесе малды бораннан , үскірік желден қалқалайтын тоғайлы , қамысты жерлер және табиғи ықтасын жерлер таңдап алынды . Жазғы жайылымға бетегелі белестер , өзендер мен көлдердің алқаптары , ауасы салқын , шыбын шіркейі аз биік таулардың қойнаулары пайдаланылды . Көктеулік және күздеулік жайылымдар көбіне мал төлдетуге және жас төлді аяқтарынан ширатуға қолайлы жері жатық , суы мол өзендер мен көлдердің маңында қар кеш түсіп , ерте еритін жерлерге орналасты . Мал шаруашылығын кәсіп еткен қазақ халқының күнделікті тіршілігі тәжірибесінен ғасырлар бойына жалғасқан жайлауға көшу дәстүрінен жайылымның да түрлерін қалыптастырды . Малына от іздеген қазақтар үшін шөбі шүйгін , шыбыны аз жерлерді жайлаулар " атақоныстарына " айналды . Сондай-ақ бұл жайында тарихшы Ф . А . Щербина : " әрбір рудың өздеріне тән жылдық әрбір мезгілдерінде қоныстайтын жекелеу жайылымдарын " қой түлік ", қой жаятын немесе " ата түлік " қор ( ресурс ) ретінде бағалап , шөп қорын , әртүрлі жағдайда қажеттілік үшін сақтаған " деп жазады [ 8 , 123 б .]. Осы жазбадан қазақтардың ауыл шаруашылығында қоршалған жайылым , шабындықтар , аң аулайтын жерлердің болғандығын байқай аламыз .

Мысалы , Қара Ертіс бойындағы наймандардың ерекшелігі шабындық жердегі жұмыстың науқанына байланысты жайлауға қарағанда күзеуде көбірек отырды . Шығыс Қазақстан өңірі суы мол шөбі шүйгінді болғандықтан жылқы , қой және ірі қара сияқты мал түліктерін өсіруге қолайлы болды .

Нарық қатынастарының қазақ даласында , оның ішінде , Ертіс өңірінде қарқынды дами бастауына байланысты ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап мал шаруашылығы нарыққа бет бұрды . Бұл жағдай қазақ халықының басты байлығы - малды тауарға айналдырды . Шынында мал , материалдық өндірістің басты және өлкедегі халықтың басым бөлігінің өмір сүруінің негізгі көзі болды . 1897 жылы санақ мәліметтері бойынша Ертіс өңірінде ауыл шаруашылығымен және ауыл шаруашылыққа тән кәсіптермен тұрғындардың басым бөлігі айналысқан . Бұл көрсеткіш Семеймен көрші Ақмола облысында 87,7 % , ал Семей облысының өзінде 89,1 % құраған . Сол кезеңде осындай көрсеткіштің Ресейдің Еуропалық бөлігінде 74,9 % болғаны көрінеді [ 9 , 42 б . ].

Ертіс өңірінің ауыл шаруашылығында маңызды орынды , әсіресе далалық аймақтағы мал шаруашылығы иеленді . Ауыл шаруашылығының бұл саласы өңірде басым болды . Осы салада негізгі тауар өндірушілердің 70 пайызы қазақтар болды . Мал тауарға айналды . Оның тауарға айналуына өлкедегі дамып отырған капиталистік , яғни нарық қатынастары тікелей ықпал етті . Мал шаруашылығы оның иелеріне экономикалық табыс әкеле бастады . Қазақ арасынан да бүкіл малын нарыққа негіздеп өсірген , содан үлкен пайда тапқан кәсіпкерлер шықты . Жалпы мал қарапайым қазақтарға да өздерінің бүкіл өмір қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік берді ( Кесте 1 )

Қазақтардың тұрмысының және шаруашылығының даму барысына , біздегі қалыптасқан экономиканың дамуындағы басты фактор - көшпелі мал шаруашылығы әсер етті . Отырықшы халықтар өмірінде жер шаруашылығы үлкен рөл атқарса , көшпелі халықтарда мал шаруашылығы маңызды болды .

ӘДЕБИЕТТЕР .

1 . Уәлиханов Шоқан . Көп томдық шығармалар жинағы . 4 том ./ Шоқан Уәлиханов . - Алматы . - 376 б . 2 . Артықбаев , Ж . Қазақстан тарихы : Оқулық-хрестоматия / Ж . Артықбаев . - Астана : Фолиант , 2000 . - 260б . 3 . Левшин А . И . Описание киргиз-казачьих , или киргиз-кайсацких , орд и степей ( под общей редакцией академика М . К . Козыбаева ). Алматы , " Санат ", 1996 . - 656 стр .

19