¹ 7-8 ( 14 ) 2016
дәрежелі диплом тапсырылады . 1915 жылы Москва университетін алтын медальмен бітіргеннен кейін , Халел Ғаббасов Петроградтағы уақ қарыз ісі серіктіктерінің Орталық басқармасында есепші болып қызмет атқарады . Семейге қайтып келген жылдары қазақ даласында үлкен қоғамдық-саяси өзгерістер басталған еді . Осы кезеңде Халел Ғаббасов қоғамдық істерге белшеше араласып , өзінің алған білімі мен қайрат-жігерін көрсетуге мүмкіндік алды . Ол кездегі Семейде де Райымжан Мәрсеков , Ахметжан Қозбағаров сияқты және т . б . қазақтың жоғын жоқтаған азаматтар да баршылық еді . Өзінің туған жеріне келген Халелдің олармен және жергілікті әр ұлттан шыққан озық ойлы азаматтармен араласуы оның тұлға ретіндегі одан арғы қалыптасуына оң ықпалын тигізді . Бұл жылдар сол кездегі қайшылықтарға толы Ресей қоғамы үшін алда болатын күрделі кезеңге негіз болды деп айтуға болады . 1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс тек Ресейге ғана емес , оның отарлық аймағы қазақ жеріне де жеңіл тимегені белгілі . Соғыс орыс қоғамындағы бұрыннан қордаланып келе жатқан проблемаларды , бірінші орыс революциясы кезінде шешімін таппаған істерді қайтадан жарыққа шығарды . Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Ресей империалистері ұстанған саясат , биыл болғанына 100 жыл толғалы отырған Орта Азия мен Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне алып келді .
Халел Ғаббасовтың азаматтық ұстанымы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі кезінде үлкен сыннан өтті деуге болады . Осы кезде , қазақ қауымында патшаның 1916 жылғы маусым жарлығы мен көтеріліске көзқарас бірдей болған жоқ . Осындай қиын кезеңде Халел Ғаббасов Әлихан Бөкейханов бастаған либерал-демократтардың ойынан шығып , олар айтқан , жергілікті әкімшіліктер қолдаған ұсыныс бойынша , өзінің өміріне қауіпті болса да елдегі халықтың өрекпуін басу , тыңыштандыру және қара жұмысқа бәрібір барудың болатынын түсіндіру үшін ел ішіне шыққанын көреміз . Ол Семей уезіндегі патша жарлығына наразы тұрғындардың үкіметтің қарулы әскеріне жабайы қарумен қарсы тұрудың ақылға сиымсыздығына көздерін жеткізіп , өзінің азаматтық белсенділігімен оларды үлкен ойраннан аман алып шықты . Оның осы белестегі ерен еңбегі турасында С . Торайғыров мынадай баға берді : Призыв есебінен білді халық , Толқығанда тоқтатқан ақыл салып , Ығын-шығын қырғыннан өз уезін Қалды ғой ақылымен аман алып [ 4 , 150б ]. Сұлтанмахмұт Торайғыров өзінің " Таныстыру " атты поэмасында Райымжан Мәрсеков , Мұқыш Боштаев , Анияр Молдабаев сынды елге танымал азаматтарға сын көзімен қараса да , ал Халел Ғаббасовқа оң баға беруі көп нәрсені аңғартса керек . Халел Ғаббасов алған білімі мен кәсіби қызметінің ерекшеліктерііне сәйкес әлеумет істерінде де әрекетшіл адам ретіінде көзге түсті . Оның бұл қасиетін қоғамдықсаяси қызметіндегі атқарған жұмыстары дәлелдей түседі . Мәселен , 1917 жылы ақпан революциясы нәтижесінде патша үкімтеі құлап , орнына Уақытша үкіметтің билік органдары келген уақытта , Халел Ғаббасов Семей облыстық атқару комитетіне енгізіліп , оның президиумына және Облыстық Делегаттар Жиылысының мүшелігіне сайланады . Сонымен бірге Халел Ғаббасов Семей облыстық қазақ съезін ұйымдастыру жұмыстарына белсене араласты . Съезд делегаттары Халел Ғаббасовты Призидиум төрағасының орынбасары етіп сайлады [ 5 , 82б ].
Сонымен қатар Халел Ғаббасов Семей облыстық қазақ комитетінің баспахнасынан " Сарыарқа " газетінің қосалқы редакторы қызметін атқарды . Бұл істе газетті шығарушы " Теңдік " серіктестігі болса , оның редакторлығы міндеттерін әріптесі Райымжан Мәрсеков , Имам
Òàðèõ
Әлімбекұлы кезектесе , бірлесе атқарады . Жалпы " Сарыарқа " газеті Алаш қозғалысының жалынды жаршысы , қазақ халқының мұң-мүддесінің айнасы болды . " Сарыарқа " газеті 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін іле-шала Семей қаласында жарық көрді . " Сарыарқа " газетіне Алаш қаламгерлерінің барлығы бірдей шоғырланды . Олар : Әлихан Бөкейханов , Ахмет Байтұрсынов , Міржақып Дулатов , Жүсіпбек Аймауытов , Шәкәрім Құдайбердиев , Халел Ғаббасов , Райымжан Мәрсеков , Мағжан Жұмабаев , Мұхтар Әуезов , Сәбит Дөнентаев , т . б . " Қазақ " газеті большевиктер тарапынан қыспаққа алынып , шығарушылары қуғынға ұшыраған кезде Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов саяси көзқарастарын " Сарыарқа " арқылы жеткізіп тұрды . 1917 жылы 5-13 желтоқсанда өткен ІІ жалпықазақ съезіне Семей облыстық Қазақ комитетінің өкілі ретінде делегат болды . Бұл съезде Алаш автономиясы жарияланып , оның үкіметі - Алашорда құрылған соң , Халел Ғаббасов үкімет төрағасының орынбасарлығына сайлануы оның беделі мен оған артылған сенімнің деңгейі қандай дәрежеде болғанын айғақтаса қажет . Съезде Халел Ғаббасов қаржы және ұлттық милиция жасақтау бойынша комиссарларда жұмыс атқарып , баяндама жасаған . Сонымен қатар , съезд барысындағы пікірталастарға батыл араласып , автономия жариялау мәселесіне қатысты қалыптасқан екі бағыттың бірі - Әлихан Бөкейханов ұсынған бағытты қолдаған . Бұл бағыт бойынша съезде орыс халқының өкілдері болмауы себепті олардың пікірін білмейінше автономия жариялауды кідірте тұруды ұсынған . Ал Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер бастаған автономияны дереу жариялау қажет деген ұсынысын білдіреді . Съезд өте күрделі пікірталастардан кейін бір ортақ шешімге келіп , Алаш автономиясы мен Алашорда Уақытша Ұлт Кеңесі құрылғанын жариялады .
Халел Ғаббасовтың қоғамдық-саяси белсенділігі Алашорда үкіметінің төрағасының орынбасары болған кезде арта түсті . Себебі мұндай лаузымды қызметтің салмағы мен жауапкершілігі саяси белсенділікті талап етті . Сонымен бірге оның білімі мен қайраткерлігін көре білген ұлт жетекшілері оған аса жауапты іс-шараларды жүктеді . Мәселен , Кеңес үкіметі мен Алашорда арасында телеграф арқылы 1918 жылы көктемде келіссөздер жүргізуді Халел Ғаббасовқа тапсырды . Сталинмен жүргізілген бұл келіссөздер туралы Халел Ғаббасов БМСБ тергеушілеріне берген жауабында : " Шамамен 1918 жылдың ақпанының соңында , наурыздың басында Семейде партияда жоқ жұмысшы-шаруа кеңесі құрылып , мен тең төрағалыққа сайландым . Тағы бір қазақ сайланды , оның атын ұмыттым . 1918 жылдан бастап барлық ұлттық бөлімшелер жойылды , соның ішінде қазақтарға ерекше қысым көрсетілді . Бөкейхановқа Семейге келу қауіпті еді , ол Орынбор маңында жасырынып жүрген болатын . Бұл жөнінде орталық үкіметке шағым түсірдік . Мәскеумен , Сталин жолдаспен тікелей байланысқа шығып , қазақ автономиясын құру туралы сөйлестік . Онда мен жергілікті совдептердің қысымын айта отырып , кеңес өкіметі жариялаған ұлттардың өзін өзі анықтау және басқару туралы үндеуін тездетіп жүзеге асыруды талап еттім . Ол пікірімді мен 14 баптан тұратын , негізінен қазақ мекемелерін қалпына келтіру , кеңестің құрамындағы автономия құру , қазақ қайраткерлерін түрмеден шығару туралы болды . Сталин жолдас бұл ұсынысты қолдады . Ол : автономия жариялау үшін шұғыл түрде құрылтай шақыруды ұсынды . Орынбордағы Бүкілқазақ құрылтайы кеңес өкіметінің ұлт саясатына сай келетіні , облыстық кеңеске ұлт еркіндігі мен автономия құруға дайындық жасау , тұтқындағыларды босату туралы пәрмен беретінін айтты . Қалған мәселелерді Мәскеуде жүрген Халел Досмұхамедовке тапсыруды ұсынды . Осы байланыстан кейін Бөкейханов , Омаров , Марсеков , Ермеков , Сәрсенов Биахмет , мен - Ғаббасов және Байтұрсынов
16