¹ 7 ( 7 ) 2015
мұнараларын бұзып , Мойынқұмға сіңіп кеткенін , ал қуғыншылардың оларға жете алмай кері қайтып келгенін хабарлапты . Ызаланған қалмақ ханы Шәрі қаласын өртеп , халқын қырып тастапты [ 7 , 9 ].
Жергілікті тұрғындардың айтысындағы , Шәрі төңірегіне егін салған кезде көп кездесетін адам сүйектері , сол қалмақ ханы қырған адамдардікі болса керек [ 9 , 80 ].
Енді жазба деректерде , аңыз - әңгімелерде аты аталған тарихи орындардарда жүргізілген археологиялық зерттеулерге тоқталатын болсақ .
Мойынқұм ауданының жерінде орналасқан Бас ( Үлкен ), Орта , Аяқ және Бала Ақтөбе ортағасырлық қалаларын 1948 жылы Ә . Х . Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы ашып , зерттеген [ 10 , 280 ].
1982 - 1986 жылдарда С . М . Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясының тобы ( жетекшісі М . Елеуов ) Бас Ақтөбе қаласында қазба жүргізіп , оның VII-XII ғғ . кезінде өмір сүргенін анықтады [ 13 , 242 ]. Осы экспедиция 1995 жылы Бас Ақтөбеден шығыста 4 км жерде орналасқан ортағасырлық Шәрі қаласының солтүстік-шығыс бұрышында қазба жүргізіп , оның жоғарғы қабатынан ашылған құрылыстардың XV ғасырдың екінші жартысында өмір сүргендігін және қаланың жаппай өрттен бұзылғанын анықтаған . Демек Шәрі қаласы жоғарыдағы аңызда айтылған Керей хан мен Жәнібек сұлтандар салған шәһар және келесі аңыздағы қалмақ ханының Сыр бойындағы қалаларға жасағалы тұрған қанды шабуылды естіген бойда Бас , Орта , және Аяқ Ақтөбелердегі күзет мұнараларын бұзып , киелі қара шаңырақ Түркістанға қарай жедел аттанған ержүрек батырлардың қаласы және қалмақ ханы өртеген қала - осы Шәрі Қазақ хандығының алғашқы ордасы болса керек " - деген болжам жасалған [ 14 , 42 ]. 2015 жылғы мамыр , тамыз айларында М . Х . Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті мен Әл- Фараби атындағы Қазақ ұлтық университетінің бірлескен " Ұлы көш жолымен " атты тарихи-археологиялық экспедициясы ( жетекшілері А . Абдуалы , М . Елеуов ) Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған Ұлы көштің жүрген бағытын анықтау , хандықтың құрылу кезеңіне қатысты аңыз - әңгімелерді жинау , тарихи орындарды , жер-су аттарын іздестіру және археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу мақсатында Қызылорда облысының Шиелі , Жаңақорған , Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан , Созақ , Жамбыл облысының Сарысу , Талас ,
Êàçàê Õàíäûãûíà - 550 æûë
Мойынқұм және Шу аудандарында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді [ 15 ]. Ұлы көштің жолын , жүрген бағытын анықтау үшін экспедиция аңыз-әңгімелерде , жазба деректерде аты аталған жер - су аттары мен тарихи орындарды , археологиялық ескерткіштерді кешенді түрде басшылыққа ала отырып , ортағасырлық Сығанақ қаласынан бастап Қозыбасыға дейінгі аралықты келесі бағыт бойынша жүрді : ортағасырлық Сығанақ - Сауран - Түркістан қалаларында болып , Қаратаудың теріскейіне асатын Тұрлан асуына одан шығып Шолаққорған - Құмкент - Саудакент қалаларына , одан әрі қарай ескі керуен жолының бағытымен ( Ескі көш жолы ) Ақкесене арқылы Ұланбел мен Тұлпарсазға жетіп , одан әрі ортағысырлық Бас Ақтөбе - Қойшыман - Шәрі қалаларына барды . Шәріден шыққан экспедиция Хан тауы арқылы Қозыбасыға , одан ары қарай Жамбыл тауын аралап , қайтадан Шәріге оралды .
Экспедиция Шәрі қаласының оңтүстік-шығыс жағындағы шаруашылық аймағында археолоиялық зерттеу жүргізіп , оның жоғарғы қабатынан ашылған ыдыс сынықтары мен тұрмыстық заттардың ХҮ-ХҮІ ғасырларға жататындығын және тұрғындардың қаланы бірден асығыс тастап кеткендігін анықтады . Демек жоғарыдағы аңыздарда айтылған Шәрі қаласына қатысты мәліметтерді тағыда дәлелдей түстік .
Барлау жұмыстары барысында экспедиция Хантаудағы Керейдің сайынан " Керейдің қыстауы " деп аталатын қыстаудың орнын тауып , зерттеу жүргізді . Қыстау Хантау темір жол бекетінен солтүстік-шығыста 14 шақырым жерде Шаянтас өзенінің сол жағасында орналасқан . Барлық құрылыстары тастан қаланған қыстаудың көлемі 56х37 м , тоғыз бөлмеден тұрады , оның сыртынан 2 м қамалмен қоршаған . Жүргізілген қазба жұмыстары кезінде қыстаудың XV ғ . екінші жартысы , XIX ғасырларда өмір сүргені белгілі болды [ 15 ]. Сонымен қатар деректерде " Хан тағы " деген жердің Хан қорасы маңында және ол табиғи жардың тастары екендігі ғана айтылып келген еді [ 5 , 124-125 ]. Осы экспедиция барысында Хантауда үш " Хан тағы " деген жердің бар екені белгілі болды . Оларды жергілікті халық " Үлкен хан тағы ", " Орта Хан тағы ", " Кіші ( бала ) хан тағы " деп атайды . Біз анықтаған " Үлкен хан тағы " Хан тауының солтүстік-шығыс бөлігіндегі биік шоқылардың үстіндегі сыртқы көрінісі тақ тәрізді болып келген батысқа қарай
ХV ғасырдың 60 жылдарындағы Қазақ хандығының картасы
6