EURASIAN EDUCATION №7 2015 | Page 7

Êàçàê Õàíäûãûíà - 550 æûë
оны солтүстікке қарай 30 шақырым аралықта жағалап , оның Балқаш көліне қарай жалғаса беретінін көрдік . Ордың қазіргі сақталған ені 2-4 м , тереңдігі өте шұңқыр деген жерлерде 1-2 м аспайды . Ал кейбір қыратты жерлерде ор тек жал ретінде бір жағына үйілген . Экспедиция жетекшісі профессор М . Елеуовтың бұл ор сол кездегі шекаралық белгі болса керек деген пікірі қисынға келетін тәрізді .
1980 жылы С . Жолдасбаев басқарған палеоэтнографиялық экспедиция Хан тауында орналасқан " Хан қорасы ", " Хан сатысы ", " Хан оры " және " Хан тағы " деп аталатын жерлерде болып , " Хан қорасы " мен " Хан орында " зерттеу жұмыстарын жүргізген [ 5 , 41 , 123 ; 6 , 370-373 ]. Аңыз бойынша бұл жерде Жәнібек хан қыстайтын болған [ 5 , 124 ]. Бұл қора қазіргі Хантаудың солтүстік шығыс жағында орналасқан . Табиғи дөңгелек қора тәрізді жартастың ортасын шаруашылыққа пайдаланғандығы көзге анық көрініп жатыр . Қораның терістік жағында жартастың ортасында кеңдігі 1,3 м , ұзындығы 25 м жартасты қақ жарып үстіне көтерілетін саты тәрізді жерді " Хан сатысы " деп атайды . Шындығында жартастың арасынан жоғары қарай көтерілетін бұл өткел сатыға өте ұқсас , оны хан қолдан жасатты ма , жоқ әлде табиғи пайда болған саты ма дәл айту қиын . Осы сатымен көтеріліп төбеге шығып , жан-жаққа көз салатын болсаң осы төңіректі түгел бақылауға болады . Қораның шығыс және оңтүстік жақтарын айналдыра табиғи жартастар қоршап жатса , батыс жағынан кішкене сай өтеді . Табанында ағып жатқан бұлақ суы бар . Осы сайдың батыс жағынан 150- 160 м жерде оңтүстіктен , яғни Шу-Іле Алатауы жағынан Солтүстікке ( Балқашқа ) қарай жоғарыда айтылған Хан оры өтеді . 1974 жылдардан бастап Шу , Талас өңірлері мен Қаратаудың ортағасырлық қалаларында жүргізген археологиялық зерттеулер жүргізген белгілі археолог М . Елеуов осы тарихи-географиялық аудандардағы ортағасырлық қалаларға және Қазақ хандығына қатысты бірқатар аңыз-әңгімелерді жинап , оларды ғылыми айналымға енгізген [ 6 ]. Солардың ішіндегі бір аңызда , Сырдың бойынан тышқан жылы қара күзде бір түмен елімен ауа көшкен ағайынды Керей мен Жәнібек сұлтандар қыс түсе Мойынқұмға жетіпті . Құмды қыстап шыққан қалың ел көктемде Тұлпарсазда Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлап , өздерін " қазақ " деп атапты . Керей мен Жәнібек сұлтандар Шудың бойына шәһар салдырыпты , олардың жаз жайлауы Қозыбасы , Хан тауы мен Жамбыл тауларында , ал қыстауы Шудың бойы мен Мойынқұмның құмы екен . Шудың бойында он жылдай хандық құрған Керей хан Хан тауына жерленіпті . Керей хан дүниеден қайтқанына екі жыл толғанда оның ұрпақтары мен Жәнібек сұлтан Сырға қайта көшіпті . Бұл кезде Жәнібек аты Шу мен Сырға , Арқаға белгілі әрі батыр , әрі ақылды , ел құрметіне бөлінген сұлтан екен [ 7 , 7 ].
Хан қорасы
¹ 7 ( 7 ) 2015
Бұл аңыздағы Тұлпарсаз - қазіргі Шу өзені арнасының Мойынқұм мен Қарабөгет ауылдары аралығындағы өзекөзектерге тарап ( ұзындығы 60 шақырым , ені 8-20 шақырымға дейін ), кеңейіп кететін жері . Ал Қозыбасына келер болсақ , ол қазіргі Жамбыл облысының Мойынқұм ауданының жерінде , Мирный ауылынан 25 шақырым солтүстікте жазық жердегі жалғыз орналасқан төбе . " Қозыбасы " дейтін жер атауы жазба деректерде М . Х . Дулатидың " Тарих - и Рашиди " атты еңбегінде [ 8 , 221-222 ] және Ш . Уалихановтың еңбектерінде " Қозыбасы " деген екі жердің аты аталған . " Көкетай ханның өлімі және оның асы " атты мақаладағы " Қозыбасының " орналасқан жері белгісіз деген болса [ 11 , 109 ], " Ыстық көл сапарының күнделігі " мақаласындағы " Қозыбасы " Верныйдан екі күндік жерде орналасқан деп көрсеткен [ 12 , 299 ]. Сонымен қатар , археолог М . Елеуовтың пікірінше Қозыбасы Балқаш көлінен оңтүстікте , Хан тауының солтүстік - батысы мен Жамбыл тауларының солтүстіктегі кең алқап пен оның ортасындағы жота " Қозыбасы " деп аталады [ 15 ].
Қозыбасы
Келесі бір аңызда , қара күзде Сырдан қопарыла көшкен қалың елді Керей хан мен Жәнібек сұлтандар Мойынқұмға бастап келіпті . Құмды қыстап , мал жаны аман қалған екі сұлтан көктемде Тұлпарсазда той жасап , бәйге шаптырыпты . Той тарқаған соң Керей мен Жәнібек сұлтан жаз жайлауы Қозыбасыға қарай көшіп бара жатқанда Бас Ақтөбеге шығады , төбе басында тұрып олар шығыста бір-бірімен іргелес жатқан екі ескі қалажұртын көріпті , сонда Жәнібек сұлтан тұрып : " Аллатағала екеумізді ажырамасын деп осы екі ескі жұртты бізге бұйыртқан шығар , қаласаңыз біріне Сіз ал екіншісіне мен қоныстанып , қала салайық " - деген екен . Сол кезде шығысқа қарап тұрған Керей хан батысқа бетін бұрып : " Уәде , бірақ біз бұл жерде ұзақ тұра алмаспыз , Аллатағала сәтін салған күні батысқа - Түркістанға жол жүруіміз керек " - депті [ 7 , 8-9 ].
Тағы бір аңызда былай делінеді : ертеректе Хан тауын қалмақ ханы мекендепті , ал оның мың сан қолы Хан тауынан Жамбыл тауына дейінгі аралықта және Сексеуілді далада шоғырланыпты . Қалмақ ханы ордасында отырып-ақ Майжарылған , Қойжарылған және Жамбыл тауларында , Үлкен , Орта , Аяқ Ақтөбелерде және Ыстөбеде тұрған қарауылдары арқылы мыңбасыларынан хабар алып , оларға жарлық беріп отырады екен .
Бір жылы көктемде хан батыстағы үлкен өзен жағасындағы ( Сырдария ) қалаларды шабуға асығыс аттанатын болып , қолының оң қанатын Жамбыл тауының етегіндегі Жыланды бұлаққа , сол қанатын Хан тауының етегіндегі Жыланды сайға , ал орталық бөлігін Бас Ақтөбеге жиналуға жарлық беріп , түмен басыларын ордаға шақыртады . Уәделі уақытта ордаға оң және сол қанаттағы түменбасылары келеді , ал орталық бөліктегі түмен басы келмейді . Түн ортасында Бас Ақтөбеден келген түменбасы ханның аяғын құшып тұрып шәрілік қазақтардың Бас , Орта , Аяқ Ақтөбелердегі күзет
5