¹ 7 ( 7 ) 2015
Тарихшы К . Есмағамбетов Ә . Бөкейхановтың Қыр баласынан кейінгі көбірек қолданған псевдонимі V болғандығын айта келе : " Victory ( Жеңіс ) деген сөздің бастапқы әрпі арқылы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресінің түбінде жеңіске жететіндігін білдіргісі келген ", - деп көрсетеді [ 5 ].
Міржақып Дулатұлы болса Мадияр ( руы , тегі ), Арғын , Алашұлы Азамат , Таймінер , Тай , Бұйражол , Карагин М . Д . деген бүркеншік есімдерді қолданғаны мәлім .
Ал М . Әуезов Қоңыр , Жаяусал , Айғақ , Арғын , Ауыл баласы , Семинарист Әуезов деген атпен шығармаларын жариялап отырғаны мәлім . Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған мақалаларын " Екеу " деген бүркеншік есіммен шығарған болатын . Атасы мен әжесінің бауырында өскен Мұхтарды тұтас ауыл " қоңыр қозы " деп еркелетіп атап кеткеніне байланысты , кейіннен дәл осы атауды өзінің бүркеншік есімі ретінде пайдаланды деген болжам айтады зерттеушілер . Ғалым Н . Мұхаметханұлы жазушының бүркеншік есімдерінің шығу тарихын былайша саралап көрсетеді : " Қоңыр - қойдай қоңыр момын халықтың ұрпағымын дегені болар . Жаяусал - ел аралап қазақ фольклорын жинап жүрген жас жігітті ұнатқан ай дидарлы арулар мен әзілқой жеңгелірінің қойған аты болса керек . Айғақ бүркеншік атының да өзіндік сыры бар . М . Әуезов ХІХ ғасырдың соңында дүниеге келіп , ХХ ғасырдың ой ауыртпалығын көтерген жазушы . Ол ескінің соңын шығарып салып , жасақталып жатқан жаңа дәуірдің қарсаңында мимырт көшпелі қазақ тірлігін өзгертуге бет бұрған зарлы заманның айғағы . М . Әуезовтың айғағы - дау-дамай , айтыс-тартысқа куәлік айғақ емес , толғақты дәуір айғағы . Арғын - орта жүздегі алты арыстың ең көбі , көрнекті көсем де , батыр да , шешен де көп шыққан . Әуезов табиғатында рушылдық індетіне шалдықпаған қайраткер " [ 6 ].
Жеке мақалаларын ғана емес , кітаптарының өзін бөгде есіммен жарыққа шығарған жазушылар бар . Мысалы , Таңқыбай деген бүркеншік есіммен жарияланған " Құқ " ( 1935 ) фельетондар жинағының авторы Ілияс Жансүгіров болған . Кейінгі кездері талас тудырып жүрген бүркеншік есімдерге қатысты зерттеушілер әртүрлі болжам жасап келеді . Мәселен , " Арысұлы " бүркеншік есімін Ө . Әбдіманұлы , М . Әбсеметов , Р . Имаханбетовалар А . Байтұрсыновтікі деп таныса , ал С . Аққұлұлы оны Ә . Бөкейхановтікі деп біледі . " Байқаушы " бүркеншік есімін Ө . Әбдіманұлы , Б . Байғалиевтер М . Дулатовтікі емес , А . Байтұрсынұлыныкы деп таниды . " Түрік баласы " деген бүркеншік есімді кейбір зерттеушілер М . Тынышпаевтікі десе , профессор Қ . Атабаев оны М . Дулатовтікі деп көрсетеді . " Арғын " есімін М . Әбсеметов М . Дулатұлыныкы деп болжайды . Ғалым Б . Кенжебаев бүркеншік есімді қою принципін былай жіктеген болатын :
1 . Бүркеншік аттардың жасау , туу жайымен байланысты немесе географиялық принцип бойынша ( туған жер , ру атымен қою ). 2 . Криптонимдік әдіс бойынша ( өз атының немесе фамилиясының бас әрпін қысқартып қою ). 3 . Лақап аттармен атау ( дене пішіні , психологиялық ерекшелігіне байланысты ) [ 7 , 75 б .]
Ал зерттеуші С . Байменше қазақ қаламгерлері бүркеншік есімді қолдануда мынадай өзіндік үлгілерді орнықтырғанын атап көрсетеді : 1 . Автордың туған жерін , шыққан ата-тегін , руын көрсетуі ; 2 . Аты-жөнінің бас әріптерін қоюы ; 3 . Фамилиясын емес тек атын ғана көрсетіп жазуы ; 4 . Қоғамдық-әлеуметтік тегін , арман-мақсатын бейнелеуі ; 5 . Әйелінің , баласының атын қоюы [ 8 ]. Жүсіпбек Аймауытұлы да кезінде көптеген шығармаларын бүркеншік есімдермен жариялағаны белгілі . Жазушының бүркеншік есімдерін С . Байменше
Ýäåáèåòòàíó
топтастырған үлгілер бойынша жеке-жеке талдап көрсетелік :
1 . Автордың туған жерін , шыққан ата-тегін , руын көрсетуі . Ж . Аймауытовтың туған жері Қызылтау . Жазушының " Қызылтаулық " деген бүркеншік есіммен екі пьесасы сахаланған болатын (" Рабиға ", " Ескі тәртіппен бала оқыту "). Ал ата-тегіне қатысты псевдониміне " Таңашбайды " жатқызамыз . Таңашбай Жүсіпбектің бесінші атасы . Осы Таңашбай есімімен өзінен басқа тағы біреудің мақала жариялай бастағанын білген жазушы 1927 жылы " Еңбекші қазақтың " 3 наурызындағы санына қынжыла отырып ашық мақала жариялайды . Мақалада : "... мен лажсыз лақап атымның біреуін жариялағалы отырмын . Жарияламасқа амалым жоқ . Ол лақап атым Таңашбай . Бұрын " Жас қазақта ", " Лениншіл жаста ", " Ақ жолда ", " Термеде ", т . б . газет-журналдарда Таңашбай болып жазатын мен едім ( не де болса Құдайға тапсырып міне айттым ). Мұны айтып отырғаным жақын арада менің сол Таңашбай деген лақап атыма зорлық қылып отыр . ..." Ханалар тарихы " деп бір Таңашбай шыға келді . Мұны жазып отырған ( Құдай ақы ) мен емес . Бұл жаңадан шыққан Таңашбай . Таңашбай біздің бесінші атамыздың аты еді . ... қалайда менің лақап атыма суық қол кіріп отыр . Таңашбай атамды өрге сүйрерлік менен гөрі артық тұқымы болса , оған мен несіне таласайын . Таңашбайды сол-ақ алсын ", - делінген . Жазушы Таңашбай бүркеншік есімімен " Жаңа мектеп " журналының 1929 жылғы санында " Тау қолтығында " деген аударма әңгімесін жариялаған .
2 . Аты-жөнінің бас әріптерін қоюы . Жазушы өз есімі мен фамилиясының алғашқы әріптерін ғана көрсету арқылы " Ж ", " Ж . А ." деген псевдонимді көп қолданған . Мәселен , 1924 жылы " Жас қазақта " жарияланған аударма өлеңі " Жас көсемдер маршалы " " Ж " бүркеншік есімімен берілген . Сонымен қатар , 1924-1928 жылдар аралығында " Еңбекші қазақ ", " Жаңа мектеп ", " Лениншіл жас ", " Жас қайрат " сынды газет-журналдарда жарыққа шыққан мақалалары " Ж " деген бүркеншік есіммен жарыққа шығып отырды . Ал 1918 жылы жарияланған " Көшу " атты өлеңін " Ж . А ." бүркеншік есімімен бергені белгілі . Сондай-ақ Жүсіпбек деген есімінің алғашқы және соңғы әріптерін біріктіру арқылы " ЖК " деген және атыжөнінің басқы , ортаңғы , соңғы буындарын алып тастау арқылы жасалған ЖІК деген псевдонимді де қолданған . " Жас әскер " атты аударма өлеңі осы " ЖК " псевдонимімен жарыққа шыққан болатын .
3 . Фамилиясын емес тек атын ғана көрсетіп жазуы . Жазушы көп мақалаларында Жүсіпбек немесе Исуфбек , Иусипбек деп қана көрсетіп отырған .
4 . Қоғамдық-әлеуметтік тегін , арман-мақсатын бейнелеуі . Бұған жазушының " Келешек ", " Қызылбас ", " Қып-қызыл ", " Қара бақсы ", " Желкек ", " Желең " сынды бүркеншік есімдерін жатқызуға болады . 5 . Әйелінің , баласының атын қоюы . Жазушының Жанақ атты баласының атын бүркеншік есім ретінде қолданғаны мәлім . 1927-1928 жылдары " Әйел теңдігі " журналына " Ақбілекті " осы Жанақ бүркеншік есімімен жариялаған болатын .
Жоғарыдағы талдауларды түйіндей келе мынадай қорытынды жасаймыз , жалпы бүркеншік аттарды пайдаланғанда қазақ қаламгерлері криптоним ( есімі не фамилиясының басқы әріптері арқылы ), инкогнитоним ( автордың аты-жөнін толықтай жасыру ), этноним ( ұлтын , руын , ата-тегін көрсету ), геоним ( туған жерін білдіру ), френоним ( өміріндегі бір ерекшелікке назар аудару ), титлоним ( қоғамдағы орны мен атағына , айналысатын ісіне қатысты қою ), полионим ( бірнеше авторға ортақтық ), акроним ( аты-жөнінің басқы әріптерін алып арасына дауысты дыбыс қою ), апоконим ( аты-жөнінің басқы , ортаңғы не соңғы буынын алып тастау ), ателоним ( аты-жөнінің бір бөлігін түсіріп тастау ) тәсілдеріне жүгінген .
Жалпы тарихқа қарап отырсақ , лақап немесе
30