Ýäåáèåòòàíó
¹ 7 ( 7 ) 2015
Мақалада қазақ жазушысы Жүсіпбек Аймауытұлының шығармашылығындағы псевдонимдер туралы сөз қозғалады . Оқырман назарына жазушының шығармашылық ғұмырында қолданылған псевдонимдер келтіріледі , автор әрбір бүркеншік есімнің шығу тарихына үңіліп , псевдонимдерді қолданудағы автор мақсатына талдау жасайды .
В статье освещены вопросы использования псевдонимов в творчестве казахского писателя Жусупбека Аймауытова . Автор приводит псевдонимы , использованными писателем в разные годы его творческой деятельности , анализирует историю появления каждого псевдонима , и делает выводы о мотивах использования того или иного псевдонима .
АУБАКИРОВА ҚАРЛЫҒАШ ӘДІЛХАНҚЫЗЫ
Л . Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің PhD докторанты , Астана қаласы
This article addresses the issues of using pen-names in works of the Kazakh writer Zhusupbek Aimautuly . The author presents pen-names used by the writer in different years of his creative activity , analyzes the history of occurrence of each pen-name and draws conclusions about reasons of use of given pen-names .
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТҰЛЫ ҚОЛДАНҒАН ПСЕВДОНИМДЕР
Псевдоним гректің " pseudos " - жалған есім , жасырын , шартты белгі деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан термин . Псевдоним ( бүркеншік есім ) бейресми жалқы есімдердің бір түріне жатады . Жалпы бейресми есімдер болып танылатын лақап және бүркеншік аттардың мағыналық , қолданыстық айырмашылықтары едәуір екендігін антропонимді арнайы қарастырған ғалымдар зерттеулерінде үнемі айтылып келеді . Ең басты айырмашылыққа лақап есімдердің адам бойындағы қасиеттерді бағалауынан туындауы , ал бүркеншік есімді адамның өзі таңдап , өз қалауымен қойғандығы жатқызылады [ 1 , 147 б .]. Яғни лақап ат елдің телуімен пайда болса , бүркеншік есімдерді адам өзі таңдап алады екен . Лақап есімнің пайда болуының негізгі себептерінің бірі - адамның ешкімге ұқсамайтын ерекшелігін не кемшілігін көрсетуді мақсат ету , аттас адамдарды ажыратудың амалы ретінде бөгде атпен атау , діни сенімдерге байланысты төл есімді ауыстыру , табу ретінде қабылданатын есімдерді атамау болып табылады .
Бейресми кісі есімдерін арнайы зерттеген С . Рахымберлина : " Бүркеншік есімнің пайда болуы елдегі тарихи жағдайларға : таптық қозғалыс , әлеуметтік-саяси күрес және әдеби цензурамен тығыз байланысты болса , лақап есімдердің саясатқа қатысы жоқ ", - деп көрсетеді [ 2 , 14 б .]. Сонымен қатар , зерттеуші С . Рахымберлина бүркеншік есімдерді қолданудың ең басты себептері ретінде мыналарды атап көрсетеді : 1 ) қоғамда белең алған қуғын-сүргіннен жасырыну ; 2 ) газеттің бір жолғы санында бірнеше мақала жариялау ; 3 ) ұлттық болмысымызға тән қарапайымдылық ; 4 ) жаңалыққа еліктеушілік ; 5 ) шығармашылық жолдың басында туатын сенімсіздік ; 6 ) өміріндегі не шығармашылығындағы белгілі бір кезеңмен ( оқиғамен ) байланысты [ 2 , 34 б .]. Демек бүркеншік есімді көбінесе халықтың саяси өміріне атсалысқан қоғам қайраткерлері көп қолданған . Қазақ қоғамындағы бүркеншік есімнің жиі қолданылған кезеңі ХХ ғасырдың бастапқы мерзімі болғандығы белгілі . Кеңестік цензураның нәубетті жылдарында алаш арыстары өз жарияланымдарын , әсіресе халық санасын оятуға бағытталған мақалаларын бүркеншік есімдермен
шығаруға мәжбүр болды . Өйткені қудалау заманында ұлтына айтар түйінді ойларын халыққа жеткізіп қалудың бірден бір амалы осы " бүркеншік есім " болатын . Тіпті алаш зиялылары бір-бірімен хат-хабар алысуда да бүркеншік есімді қолданып отырғандығын зерттеушелір тілге тиек етеді : "... Міржақып Соловецк лагерінде айдауда жүргенде де Әлихан Бөкейханұлы , Ахмет Байтұрсынұлылармен хат-хабар жазысып , мән-жайды ұғынысып отырған . Мысалға , Әлихан Бөкейханұлын - Қыр баласы , Ахмет Байтұрсынұлын - А . Б ., Халел , Жанша Досмұхаметұлдарын - Екі дос , Мұхтар Мырзаұлын - Ұзын Мұхтар деп сақтық үшін толық аты-жөнін айтпай , өзара түсінісіп отырған " [ 3 ].
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қаламгерлері бір емес , бірнеше бүркеншік есімдерді қолданғаны мәлім . Әлі күнге дейін алаш арыстары қолданған псевдонимдердің кімге тиесілі екендігі дәл анықталмай , пікір қайшылықтар орын алып келе жатқаны шындық . 1998 жылы жарық көрген " Қазақ " газетінің жинағында 109 бүркеншік есімнің кімдерге тиесілі екендігі белгісіз деп көрсетілген болатын . Ал " Түркістан уәлаяты ", " Дала уәлаяты " газеттерінде кездесетін " Дала адамы ", " Жолаушы мүсәпір ", " Көшпелі қазақ " псевдонимдерінің кімге тиесілі екендігі мүлде айқындалған жоқ .
Қазақ қаламгерлері арасында ең көп бүркеншік есім қолданған Б . Майлин . Зерттеушілер бүгінде оның нақтыланған отыздан аса бүркеншік атттары барлығын айтса , профессор Т . Бейісқұлов Б . Майлиннің 74 бүркеншік есімін анықтағаны туралы дерек келтіреді [ 4 ]. Майлиннің бүркеншік есімдері Шаңқан ( өзі туған өңірдегі кішкене төбенің аты ), Қарсақ ( ру ішіндегі аталық ), Бекет ( кісі есімі ), Қорғасын ( қорғасын туралы жазушылардың бәрінен бұрын шығарма жазған , бүркеншік есімнің титлоним түрі , яғни бұрын жарияланған шығармасының авторы ретінде көрсетуі ), Малай ( байдың қоластында малайлықта болғандығын білдіретін есім ), сонымен қатар Бейімбеттің Егінші , Жалшы , Кетбен , Жолаушы , Газетші , Жорналшы , Жасқаншақ , Алтай , Шоң есімдері бар , соңғы бүркеншік есімі Мереке ( ортаншы ұлының аты ).
Ә . Бөкейхановтың Қыр баласы , Қырұғлы , Ғалихан , Қ . Б ., Е . Б ., Арыс ұлы , орыс тіліндегі жарияланымдарында А . Б ., Туземец , Киргиз , Киргиз-Степняк , Сын степей , Статистик , Ал . Кочевник деген бүркеншік есімдерін пайдаланған .
29