АБАЙ МҰРАСЫ - АДАМЗАТТЫҢ АСЫЛ ҚАЗЫНАСЫ
Ïåäàãîãèêà ¹ 6 ( 6 ) 2015
ОСПАНОВА МАРЖАН ТӨЛЕШҚЫЗЫ
Аягөз қаласының № 6 жалпы білім беретін мектебінің Қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі
Мақала қазақтың ұлы ағартушы ақыны Абай Құнанбайұлының шығармашылығы мен оны орта мектепте оқушыларға тәрбие беру ісінде пайдалану мәселелеріне арналған . Мақала орта мектеп ұстаздары мен әдіскерлеріне , сондай-ақ педагогика мамандықтарының студенттеріне арналған .
Статья посвящена творчеству великого казахского поэтапросветителя Абая Кунанбаева и использованию его произведений в воспитательном процессе средней школы . Статья будет интересна учителям и методистам средних школ , а также студентам педагогических специальностей .
An article is devoted to works of the great Kazakh poet Abai Kunanbayev and usage of his works in educational process of secondary school . The article will be interesting for teachers , secondary school ' s methodologists and students of pedagogical specialties as well .
АБАЙ МҰРАСЫ - АДАМЗАТТЫҢ АСЫЛ ҚАЗЫНАСЫ
" Абай мұрасы - қазақтың ең қасиетті қазынасы . Абай өзінің халқымен мәңгі бірге жасайды . Ғасырлар бойы қазақ елін жаңа биіктерге , асқар асуларға шақыра береді ", - деп Н . Назарбаев айтқандай , Абай мұрасы біз үшін мәңгілік .
Бүгінгі уақытта Абайдың кім екенін сұрасақ , әр адам : " Абай - дана ақын , өз заманының озық ойлы демократы , тіл ағартушысы , терең ойшыл , қоғам қайраткері , көрнекті ақын , сөз өнеріне өз үлесін қосқан талантты сазгер , артына татымды ән мен ойлы күй қалдырған асқан өнер иесі ", - деп айта алады . Биылғы 2015-шы жылы - Абайдың 170 жылдығы . Сондықтан әр оқу орнында , кітапханаларда , мәдени орталықтарда көптеген шаралар өткізілуде . Жүрегімнің түбіне терең бойла , Мен бір жұмбақ адаммын , оны да ойла . Соқтықпалы , соқпақсыз жерде өстім , Мыңмен жалғыз алыстым , кінә қойма ! Абай болашақ ұрпаққа сөзін осылай арнады . Бұл өткеннің құлазыған ғасырларынан өзіне бейтаныс , басқа бірақ жарқын болашаққа сенімді жол салған ақынның айтқан сөзі еді . Даланы торлаған надандық , білімсіздік , ашкөздік , өтірікші , өсекші , мақтаншақтық түнегіне ол шамшырақтай сәуле төкті және таңы атып , күні шығатын жаққа апаратын жолды өз халқына талмастан көрсетті . Ол өз дәуірінің өмір шындығын , рухани болмысын танып біліп , өлеңде , қара сөзде өрнектеген ақын . Ұлы Абай - ұлт поэзиясының кемеңгері Абайды тану , оны түсіну адамзат баласының қолы оңайлықпен жете бермейтін рухани , адами биіктікке алып баратын басқыштың бір баспалдағы .
Абай мұралары адамгершілікке , парасаттылыққа шақырады . Ол өз халқын ғана емес , бәрін де білім - ғылымға үндеген ұлы тұлға . Сен де - бір кірпіш дүниеге , Кетігін тап та бар қалан . Абай шығармалары үш жүйемен өрбиді : бірі - өз жанынан шығарған төл өлеңдері ; екіншісі - ғақлия ( немесе Абайдың қара сөздері ) деп аталатын прозасы ; үшіншісі - өзге тілдерден , әсіресе орысшадан аударған өлеңдері .
Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін , адамдар портретін жасауға , ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін , мінезбітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер . Қай өлеңінен де қазақ жерінің , қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады . Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік - шалымын одан әрі шыңдайды . Шығыстың екі хикаясын " Масғұт " және " Ескендір " деген атпен өлеңге айналдырады . Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді .
Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік , дарақылық , жалқаулық , күншілдік , өтірікшілік , өсекшілдік , мақтаншақтық , жағымпаздық , жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес , сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет . Сонда , Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген " кемшіліктерді " себеп ретінде емес , сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан . Абайдың көркемдік , әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері . Абайдың қара сөздері ( Ғақлия ) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын , философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы . Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған , әр алуан . Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса , қайсыбіреуі мазмұн , тақырып жағынан өзгешелеу , ауқымды болып келеді . Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай , оның тереңдігіне , логикалық мәніне зор салған . Абайдың " Жетінші сөзінде " ұшырасатын " жанның тамағы " деген күрделі философиялық ұғым бар . Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым , білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды . Осы себептен де Абай :
"... құмарланып , жиған қазынамызды көбейтсек керек , бұл жанның тамағы еді ,"
- деп қайыра түсінік беріп отыр ... Абайдай ұстаз ақынның бұл " Жетінші сөзде " көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді . Міне , Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр . Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен " Ғылым таппай мақтанба " т . б . өлеңдерінде айтқан . Мұнда ол " жанның тамағы туралы " ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп , " адам болу " үшін қажет көп керектермен ауыстырады . Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады . Онысы : " Адам болам десеңіз ... Бес нәрседен қашық бол ..., Бес нәрсеге асық бол ," - деген жолдарда жатыр . Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған . Абайдың пікірінше , ішкі рухани
61