¹ 6 ( 6 ) 2015
Ïåäàãîãèêà
Мақала қазақтың ұлттық интеллектуалдық ойыны - тоғызқұмалақ пен оны орта мектепте оқушыларға үйрету мәселелеріне арналған . Автор тоғызқұмалақтың оқушылардың ойлау қабілеттері мен дүниетанымын дамытудағы рөліне тоқталады . Орта мектепте тоғызқұмалақ үйірмесінің жұмысын ұйымдастыру жөніндегі өз тәжірибесімен бөліседі .
Статья посвящена казахской национальной интеллектуальной игре " тогызкумалак " и обучению ей учащихся средней школы . Автор повествует о роли тогызкумалка в развитии мышления и кругозора детей , а также делится собственным опытом по организации работы кружка по тогызкумалаку в средней школе .
БЕРИКОВ БЕРИКБОЛ АКАНАЙЕВИЧ
Семей қ . № 47 орта мектебінің дене шынықтыру пәнінің мұғалімі
An article is devoted to the Kazakh national intellectual game " Togyzkumalak " and it ' s teaching to secondary school ' s pupils . The author narrates about a role of togyzkumalak in development of children ' s thinking and outlook and shares with own experience in organization of togyzkumalak group ' s work .
ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ - ЗИЯТКЕРЛІК АҚЫЛ-ОЙ ОЙЫНЫ
Ойын - ой қозғайды . " Баланың ойынын тыйғаның , ойлауын тыйғаның " деген қағида текке айтылмаған . Ойын төзімділікті , алғырттықты , тапқырлықты , ұқыптылықты , ізденімпаздықты , іскерлікті , дүниетаным өрісінің көлемділігін көп білуді , сондай-ақ , басқа да толып жатқан сапалық қасиеттердің қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық , тиімді әдістерінің бірі . Ойын баланың санасын , ойын жетілдіріп , қиялын дамытады : бала қимылдарының дамуына әсер етіп , физиологиялық қалыптасуына жағдай жасайды . Сонымен бірге ойынды мұғалім мен балалардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде де қолдануға болады . Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан . Осындай аса құнды мәдени игіліктердің біріұлттық ойындарының , әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз .
Ойын баланың күш-қуатын молайтып , оны шапшаңдыққа , дәлдікке ғана тәрбиелеп қоймай , оның ақыл-ойының толысуына , есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді . Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті , өжеттілікті , батылдылықты , шапшаңдықты , ептілікті , тапқырлықты , табандылықты , байсалдықты т . б . мінез-құлықтың ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын , дененің шынығыуын қажет етеді .
Қазақтың ұлттық ойындары- ата-бабамыздан бізге жеткен , өткенімен бүгінгісін байланыстырған баға жетпес байлығымыздың , күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор . Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып , оның шығармашылық қабілетін оятады . Ұлттық ойын ойнау арқылы балалардың өз салт-дәстүрлеріне , әдет-ғұрпына деген сүйіспеншілігі артады .
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі , өнегелі тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі .
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен жеке тұлғалық қатынасын ( этикалық , эстетикалық , адамгершілік тұрғысынан ) тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының , салт-дәстүрінің озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады . Осымен байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік , қонақжайлық , мейірімділік , т . б . сияқты қасиеттер , табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа тән ерекшеліктер . Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен , асыл мұраларымен ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді . Халық ойынды тәрбие құралы деп таныған . Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін
жетілдірумен бірге , өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп , кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы .
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын жатады . Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді . Сөйтіп , өзінің өмірден байқағандарын іске асырып , қоршаған адамдардың іс-әрекетіне еліктейді .
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады . Мәселен , қазақтың ұлттық ойыны : " Тоғызқұмалақ " т . б . балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады .
Ойын дегеніміз - адамның ақыл-ойын дамытатын , қызықтыра отырып ойдан-ойға жетелейтін , тынысы кең , алысқа меңзейтін , қиял мен қанат бітіретін ғажайып нәрсе .
М . Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген деректерінің өзі жеке мәселе . Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт пен дене тәрбиесі саласына арналған . Ең бастысы , ол дене тәрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған М . Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды " Казахские национальные виды спорта и игры " ( Алматы , 1957 ). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың " Тоғызқұмалақ " ойынының ереже тәртіптерін таразылап , халық ойынының қажетті жақтарын ашып , сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы , спорттық ойын түрлеріне тоқталып , анықтама беріп жіктеп , құнды мұрағат дерекетеріне сүйене отырып , ғылыми сараланған пікірлер айтады . Тоғызқұмалақ-әлемдік мәдениетінің озық үлгілерімен бой теңестіре алатын зияткерлік ( интеллектуалдық ) ойын , логикалық ойлау өнері . Тарихшы және археологғалымдарының зерттеуіне қарағанда , тоғызқұмалақ ұқсас ойынның тақтасы бұдан төрт мың жыл бұрында қолданылған екен . Оған калах , манкала аталатын есеп ойындарының тақтасы дәлел бола алады . Бұрындары ата - бабаларымыз да жайылымдарда да , тау бөктерлерінде де тастан ойылып жасалған тоғызқұмалақ тақтасы болған . Тоғызқұмалақ ойыны ертеде еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін ойнаған қазақ халқының ақыл-ой ойыны заманының әлегімен ұмыт бола жаздап , ХХ ғасырдың 1975 жылдардан бастап қана қайта жаңданып , жаңа даму жолына түсті .
Бұрын жерді қазып тасты қашап немесе ағашты жұмыртқа тәрізді ойып жасаған кішкентай шұңқырларда ( отауларда ) ойнады . Мұндай жағдай да жабық ойын деп атады . Жасөспірім ұрпақтың дене шынықтыру тәрбиесімен
52