¹ 6 ( 13 ) 2016
Òië áiëiìi
Мақалада туыстас түркі тілдерінің өзара термин қабылдау мәселелері қарастырылған . Мақала тіл білімі мамандары мен филология мамандығы бойынша білім алатын студенттер мен магистранттардың назарына ұсынылады .
ИСКЕНДИРОВА ЖАНАР СЕРИКОВНА
Еуразия Ұлттық университетінің магистранты
В статье рассматриваются вопросы формирования терминов в родственных тюркских языках . Статья будет представлять интерес для специалистов лингвистов , а также студентов и магистрантов филологических специальностей .
The paper deals with the formation of terms in the related Turkic languages . The article will be of interest to those skilled linguists , as well as students and undergraduates of philological specialties .
Түркі әлемінде болған қоғамдық-саяси , мәдени өзгерістер түркітілдес елдердің терминологиясына да әсерін тигізді . Қазіргі кезде түркі тілдес елдердің терминологиясы талай тарихи кезеңдерді басынан кешіріп отыр . Осы кезеңдердің қайсысы болса да қоғаммен , саясатпен , мәдениетпен тікелей байланысты . Қоғамдағы осындай өзгерістер түркі тілінің терминологиясын терминдер қорымен толықтырды . Осындай өзгерістер нәтижесінде көптеген ғылыми жаңалықтар ашылып , еңбектер жазылды .
1992 жылы жарық көрген " Түркі тілдеріндегі лингвистикалық терминдердің қысқаша салыстырмалы сөздігі " атты еңбекте қазақ , қарақалпақ , өзбек тілдеріндегі лингвистикалық терминдер бір-бірімен салыстырыла берілген . Мысалы : фонема - сес бирими - фонем . Осы мысал арқылы үш тіл арасындағы байланыстың ажырамайтындығын көруге болады . Оның себебі " түбі бір - түркі тіл " екендігінде болар . " 1996-1997 жылдары қазақ - түрік лингвист ғалымдарының ұйымдастыруымен Қазақстанның Түркістан қаласында Қазақ-түрік университетінде түркітілдес елдердің терминологиясына арналған мәжіліс өтті . Бұл жиынға Қазақстан , Түркия , Әзірбайжан , Өзбекстан , Қырғызстан , Түркіменстан , Татарстан , Башқұртстан , Қарақалпақстан елдерінің тілші ғалымдары қатысты " [ 1,6 ]. Ғалымдар бүкіл түркі тілдес елдерге ортақ сөздік жасауды қолға алды . Осындай ғылыми отырыстар мен жиындар негізінде терминология мәселесі қазіргі кезде әрбір ғылымның өзекті мәселесіне айналып отыр .
Туыстас тілдер бір-бірімен түсінушілікке , үйлесе дамуға назар аударуда . Алдымен туыстас тілдерден термин іздеу қажеттігіміздің себептерін А . Байтұрсынұлы былай түсіндірген болатын : " Олай етуіміздің себебі : 1 ) туыстас тілдердің көптеген сөздерінің тұлғалары бірдей болмаса да олар ортақ түбірден тараған , сол себепті туыстас тілдердің сөзіне қарағанда оларды түсіну жеңіл және естігенде де , айтқанда да бөтен болып сезілмейді ; 2 ) түркі халықтары қашанда өзара қарым-қатынаста болған және де бола береді , сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері ортақ түбірден өрбімесе де өзге тілдің тұтынушыларына таныс болуы мүмкін [ 2,15 ].
Ал Е . Омарұлы " Қазақтың өз тілінен табылмаған пән сөздер , басқа түрік халықтарынан ізделсін ; басқа түріктер тіліндегі пән сөздер - жалпы түрік сөзі болып , жат тілдің әсерінен аман болса , - ондай сөздер
30
ТУЫСТАС ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ ТЕРМИН ҚАБЫЛДАУ МӘСЕЛЕСІ
жатырқамай алынсын " деп жазған . Түбі бір түркі тілдерінің тілдік дыбыстық - құрылымдық , ұлттық танымдық , генетикалық және типологиялық жіктелісі тұрғысынан алып қарасақ , терминқор қалыптастыруда туыстас тілдерге басымдық беру дұрыс . Алайда қазіргі кезде туыстас тілдер арасындағы өзара терминалмасу осы уақытқа дейін іс жүзінде жүзеге асып , қалыптасып дәстүрге айналмағаны ақиқат .
Жалпытүркілік мақсат , ортақ мүдде қазіргі таңда түркі халықтарының рухани-мәдени , экономикалық жақындықта , біртұтастықта болуын талап етуде .
Академик Ә . Қайдаровтың сөзімен айтқанда : " Түркі дүниесінің басын қосып , тұтастығын қалпына келтірудің үлкен бір шарасы - бір әліпбиге негізделген ортақ түркі жазуын қалыптастыру " керектігін айтады [ 3,78 ].
Ғалым Г . Сағидолла : " Түркі халықтарының суперэтностық тұтастыққа ұйыстырудың басты тетігі - тіл десек , бір негізден , яғни жалпытүркілік тектілден өрбіген қазіргі түркі тілдері арасындағы сабақтастықты анықтап , әр тілге тән заңдылықтардың қалыптасу ерекшеліктерін " тіл және этнос ", " тіл мен қоғам ", " тіл мен мәдениет " контексінде зерттеу қазіргі түркологиядағы көкейкесті мәселелер саналады .[ 4,3 ]
Ғалым С . Қ . Әлісжанов " Түркі тілдеріне ортақ терминологиялық қор жасау мәселесіне " атты мақаласында түркі тілдерінің барлығына ортақ терминдердің барын көрсетіп , түркі тілдеріне ортақ терминологиялық қор жасауға негіз болатын мына мәселелерді көрсетті : " 1 . Түбірдің ортақтығы ; 2 . Туыстас тілдердің термин жасау үлгілерін игеруді дағдылы іс -әрекетке айналдыру . Бұған дейінгі қазақ пен түрік тілдері арасында осы сөз алмасудың болғаны белгілі ( учак // ұшақ , хаваалан // әуежай т . т .)[ 5,17 ]. Түркітілдес елдердің әрбірі әртүрлі жолмен дамыса да , олардың түбі бір , ұқсастықтары мол . Қазір көп айтылып жүрген түркі тіліне ортақ қорды жасаудың маңыздығы ерекше екендігін де айта кеткен жөн . Жалпы түркі халқы бір бағытта , бір ағымда болса , тіліміздің ғұмыры ұзағынан болары хақ . Жоғарыда аталған түркі тілдерінің бірі түрік тіліне келер болсақ , " түрік тілі - дүние жүзі бойынша 80-85 миллион адам сөйлейтін , тарихы тереңде жатқан тіл . Түрік тілі араб және парсы тілдерінен енген сөздерді түріктің төл сөздерімен немесе түркі түбірлерінен құралған жаңа сөздермен алмастырып сөздік қорын молайтуда . Түрік тілінің басты ерекшеліктері - үндестік