Òië áiëiìi
заңы . " Қазақ және түрік тілдері терминологиясының даму жолдарын зерттеген М . Кахраман түрік тіліндегі сөздердің терминдену үдерістерін оның ерекшеліктеріне , қалыптасу себептеріне байланысты беске бөледі :
1 . 1100-1839 жж . кезең : классикалық кезең . Селжұқ және Осман кезеңіндегі терминология ;
2 . 1839-1876 жж . кезең : Танзимат кезеңі . Араб тілінен қабылданған жаңа терминдердің пайда болуы ; 3 . 1878-1908 жж . кезең : І Конституциялық басқару кезеңі . Араб тілінен терминдерді қабылдаумен қатар түрік тілінде де терминдер жасауға ден қойған кезең ;
4 . 1908-1927 жж . кезең : ІІ Конституциялық басқару кезеңі - өтпелі кезең . Араб тілінен термин жасауға шектеу салынып , түрік тілді түбірлерден , егер ол болмаса шетелдік түбірлерге түрік тіліндегі қосымшалар арқылы термин жсау кезеңі ;
5 . 1923 -2000 жж . кезең : Ұлттық терминология кезеңі . Бұл кезеңде барлық терминдер түрік тілді түбір және қосымшалар арқылы жасалатын кезең . Бұл кезең өз ішінен 3-ке бөлінеді : - 1923-1945 ж . - 1945-1980 ж . - 1980-2000 ж ." [ 6 ,]. Демек , тарихтың әрбір кезеңінің , я болмаса оқиғасының тілді жойып жіберуге де , дамытып жіберуге де ықпалы зор . Жоғарыда көргеніміздей , түрік терминологиясы сонау Осман империясы кезеңінен бастау алып , араб тілінің әсері негізінен толығып отырды . Араб-парсы тілінен енген сөздер түрік тілінде көбіне өзгеріссіз енген . Мысалы : arzu ( арзу ), belki ( бәлкім ), hata ( қате ), asker ( әскер ), baba ( баба ), iman ( иман ), hoca ( қожа ). Осы келтірілген мысалдардан түрік тілдердегі көп сөздер араб тілінен еш өзгеріссіз қабылданғанын көруге болады :
Сонымен қатар араб тіліндегі " ә " дыбысы " а " дыбысымен алмасып қолданған . Мысалы : ғәқыл - akil , хәйуан - hayvan , фәқир - fakir , хәқиқат - hakikat , және т . б . Бұл мысалдан түрік тілінің сөздері көбіне жуан айтылатынын көруге болады . Түрік тілінің терминдік қорына араб ж ? не парсы тілдерінен ауысып келген сөздер не терминдер түрік тілінің фонетикалық заңдылықтарына с ? йкес тиісті өзгерістерге ұшыраған . " Араб-парсы сөздерінің дыбыстық бейнесін өзгертпей қаз-қалпында қабылдау мүмкін емес . Себебі кірме сөздерде түрік тілінің фонетикалық талаптарына сай келмейтін дыбыстар бар екені белгілі . Түрік тіліне енген араб-парсы сөздеріндегі белгілі бір дыбыстың бір дыбысқа алмасуы , кейбір жағдайда түрік тіліне жат дыбыстардың түсіп қалуы , сөз арасына дыбыстардың енуі , сан қилы дыбыстардың өзара үндесіп жатуы , сөз бейнесін өзгертіп жіберуі түрік тілінің ішкі заңдылықтарына байланысты екенін байқауға болады " [ 7,111 ]. Түрік тіліне енген сөздер сол тілдің тілдік нормаларына бейімделе отырып жасалған .
Соңғы жылдары түрік тілі жаңа ұғымдарды және жаңа технологияларды білдіретін жаңа сөздерді тілге енгізумен айналысып келеді . Олардың көбісі - ақпарат технологиясына қатысты ұғымдар . Мысалы : fіrka сөзінің
..
орнына bоlem сөзін пайдаланып келеді . Бұның бәрі заман , уақыт талабына сай бір сөз ығыстырылып жатса , екіншісі қосылып жатады . Тілі ортақ , тегі бір елдердің бірі татар ұлтының тілі саяси жағдайларға байланысты өзекті әрі бірізділікті қажет ететін мәселелердің бірі болып тұр .
" Қазіргі татар тілі алтай тобы құрамындағы түркі тілдерінің куман тобының қыпшақ топшасына жатады . Еділ бойы татарларының тілі түрлі түрік компоненттері нығаюының нәтижесінде қалыптасты және ежелгі түркі тілінің мұрагері . Сонымен бірге оған угрофиндік , славян , араб және парсы тілдерінің тигізген әсерін де ескеру керек . " Түркі " әдеби тілі негізінде 15 ғ . қазандықтар ,
¹ 6 ( 13 ) 2016
астрахандықтар , приокск қыпшақтары ( мишарлар ), башқұрттар , сібір татарлар , қазақтар мен қырғыздар қарым-қатынас құралы болған ежелгі татарлардың әдеби тілі қалыптасты . ХІХ ғ . халықтық сөйлеу тілі мен ежелгі татар әдеби тілінің байлығын игерген қазіргі татар тілінің қалыптасуы жүрді .
Ислам дінін жаппай қабылдағаннан бастап араб графикасына өтіп , ХХ ғ . ол латын , кейін кириллицаға ауыстырылды " [ 8 ]. Демек , татар тілінің татар терминологиясының тарихы тереңде . Татар тілінің терминдерінің қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері мынадай : 1 . Ерте кезең ( Казан хандығының құрылуына дейін ); 2 . ХІХ ғ . бірінші жартысына дейінгі Казан хандығының құрылуынан бастап ;
3 . ХІХ ғ . екінші жартысынан бастап , Октябрь революциясына дейін ; 4 . Октябрь революциясынан кейінгі кезең ; 5 . Қайта құрылу кезеңі ; 6 . Қайта құрылу кезеңінен қазіргі кезге дейін . К . Насыре өзінің " Буш вакыт " атты еңбегінде терминология мәселесіне тоқталған . Ғалым татар тілінің әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуын мақсат етті . К . Насыри жаңа терминдер жинастыруды қолға алған ғалым . Мысалы : вагон - тимер юл басы , паровоз - ут көймәсе , және т . б . Сонымен қатар 1992 жылы Анкарада жарық көрген " Салыстырмалы түркі тілдері сөздігінде " түрік , әзербайжан , башқұрт , қазақ , қырғыз , өзбек , татар , ұйғыр және орыс тілдеріндегі сөздерді көрсеткен [ 9,55 ] Ш . Рамазанов сынды ғалым татар тілінің терминдер қатарын төл сөз құрайды деп есептейді . [ 10,12 ]
Татар тілінің терминдері түркі тілдес халықтар тіліндегі терминдерге дыбыстық әрі құрылымдық жағынан ұқсас болып келеді . Мысалы : тышқан - тычкан , бала-шаға - бала-чага , үтік - үтүк , тарақ - тарак , және т . б . Дыбыстық жағынан аздаған өзгерістер болғанымен , құрылымы мен семантикасы ортақ болып тұр . Татар тіліндегі терминдер лексика-семантикалық ерекшеліктеріне қарай алты топқа бөлінеді :
1 . жалпы ұғымды білдіретін терминдер : нур - нұр , агым - ағым , сан - сан , төш - ядро , және т . б . 2 . үдерісті білдіретін терминдер : таркалу- тарқалу , йөреш - жүру , және т . б . 3 . зат немесе қимылдың сапасы білдіретін терминдер : каты - қатты , сыек - сұйық , тиз - тез , және т . б . 4 . табиғат құбылыстарын білдіретін терминдер : жил - жел , дым - дымқыл , чык - шық , су - су , және т . б . 5 . әр түрлі заттар мен құралдарды білдіретін терминдер : теш - тіс , ук - жебе және т . б .
6 . пайдалы қазбаларды білдіретін терминдер : бакыр - мыс , тимер - темір , алтын - алтын , кургаш - қорғасын , көмеш - күміс , және т . б .
Аталған сөздердің біразы дерлік қазақ тілінің терминдерімен мағынасы әрі құрамы жағынан бірдей . Демек , бұл сөздер жалпы түркітілдес тілдерге ортақ терминдер . Мысалы : әйе - иә , юк - жоқ , исәнме ( сез )/ саумы ( сез ) - сәлеметсіз бе ( есенбісіз / есенсізбе , саумысыз ), сәлам - сәлем , сау бул ( ыгыз )/ хуш ( ыгыз ) - сау болыңыз , мин - мен , син - сен , ул - ол , без - біз , сез - сендер , алар - олар , милләт - ұлт , инглиз ( чә ) - ағылшын ( ша ), сикер - секір , ил - ел . Татар тіліндегі терминдерге түркі тілдер халықтардың тілі әсер етуімен қатар түркі емес тілдер де әсерін тигізген . Мысалы : утюг - үтүк , файл - файл , компьютер - компьютер және т . б . Түркі тілдер қатарына жатпайтын тілдерден татар тілінің сөз қабылдау себебі заманның жаңаруымен , тілдің , елдің дамуымен тікелей байланысты . Бұндай терминдерді ғылымда неонимдер деп атайды . Басқа тілден мағынасына қарай тікелей аудару арқылы жасалған татар тіліндегі терминдерге мысал келтірер болсақ : бака -бақа , тычкан - тышқан , актив өстлек- жұмыс үстелі , бастыру - бастыру , және т . б .
31