¹ 6( 13) 2016
Жоламан слабодкасы аталған жерде қазақтар үйді өз еріктерімен, ретсіз сала бастаған болуы керек. Өйткені, 1 мамыр 1841 жылдан бастап жергілікті өкімет орындары сол жағалауда өз еркімен құрылыс жұмыстарын жүргізуге тиым салды. Ол үшін арнайы жарлық та шығарады: " Возведённые на левом берегу Иртыша строения, оставить в настоящем их положении, впредь до обветшалости, в последствии уже, всем жителям, коих дома будут приходить в негодное состояние, отводить места для постройки- если они о том будут просить- в черте города. Наблюдать, чтоб никакого недвижимого имущества вновь не возводилось и даже капитальных починок " [ 2 ]. Алайда, бұл жарлықтың орындалуы мүмкін еместігіне жергілікті бақару орындары көп ұзамай көз жеткізеді. Арнайы тексеру жүргізгенде сол жағалауда бұрыннан 109 жекеменшік үй, 171 лавка, бір мешіт үйінің салынып қойғандығын, құрылыс жұмыстарының әлі де қарқынды жүргізіліп жатқандығын анықтайды.
Қала Ратушасының жарлығына қарамастан құрылыс жұмыстарын тоқтатпаған адамдарды тексеріп анықтағанда, солардың бірі Жоламан Жандарбеков екендігі белгілі болады. Тексерушілердің қорытындысы: " Тергеталинской( Терістаңбалы. Авт.) волости в ведении Салтана Клыча Досанова Киргизский Старшина Джоламан Джандарбеков показал, что нынешнею весною, после вскрытия льду, он начал строить мечеть, но не окончил её совершенно( не покрыл крышею), по случаю запрещения городничьим, который приезжал летом за реку и взял с него подписку, чтоб более не производил построек, почему мечеть и осталась недостроенной, прежде он этого Джоламан ни от кого запрещения не слыхал и не мог слышать потому, что занимаясь постоянно торговлей, он мало бывает дома..." [ 2 ].
Осы қысқаша жазбадан Жоламанның үйіне сирек келетін, үнемі саудамен түзде жүретін мал-дүние табудың жаңаша жолын іздеген пысық, іскер адам екендігі байқалады. Жоламанның жас шамасы Тінібай Кәукеновпен қарайлас болуы керек. Оның 1929 жылдың өзінде сол жағалаудан ағаш үй салып алуға мүмкіндігі болған, яғни саудамен ерте айналыса бастаған. Бір жерде тұрақты үй салып орнығу, көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын адамға қолайлы емес. Ал, Жоламанның үйі("... дом, при нём отдельная кухня; амбар, баня, конюшня, крытый скотский двор, особый флигель из одной комнаты для обитания вовсе неспособный ") [ 2 ] қыр қазағынан гөрі, қала саудагеріне көбірек ұқсайды.
Жоламан саудамен айналысып, үй тұрғызып, іскерлік танытқанымен, Тінібай сияқты көпестер қауымына кірмеген. 1868 жылғы Семей кеден құжаттарында тек Т. Кәукенов қана көпес ретінде тіркеліп жүрген, ал Жоламан Жандарбеков және т. б. қазақ саудагерлері кеденнен " заграничный киргиз " немесе " верноподданный киргиз " деген атаумен өтіп жүрген. Кеден құжаттарында ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарында мұндай санаттағы 2- 3 қазақ саудагерінің аты-жөні кезігетін болса, бұл көрсеткіш 1867 жылы 62 адамға жеткен. Бірақ, қазақтардың саудасының көлемі шағындау еді, ең іскер деген қазақ саудагерінің айналымы 10 000 рубльден аспады. Ал, көпестер қатарындағы Тінібай Кәукеновтың жылдық товар айналымы сауда жақсы жүрген жылдары 50-60 мың рубльге жететін [ 3 ]. Бір рудың биі, беделді басшы Жоламан Жандарбеков саудамен айналысатын ауқатты адам болуымен қатар патша билігімен заң тұрғысынан тірескен, ел мүддесін ойлай білген тұлға. Ол өзінің руластарымен Ертістің сол жағалауындағы шабындық жерлерді орыстарға бермеуге талаптанғандығы туралы мұрағат деректері сақталған. Семей бекінісі маңайындағы төрт шабындықтың барлығы тек сол жағалауда орналасқан. Шабындықтар орналасқан аралдардың аттарымен аталатын, олар:
Òàðèõ
Вертевский, Лекарский, Директорский және плацмайорской Забайки деп аталды. Осының бірі Вертевский аралында Жоламанның өзі тұратын: " На острове Вертовском, с дозволения Омского областного начальства, старшина Джандырбеков, выстроил себе дом и обзавелся хозяйством, находясь в последствии воспользоваться и остальными тремя островами, так как они не входят в Городской план. Между тем острова сии, находились уже издавна в владении Комендантского управления Семипалатинской крепости, для заготовления подъемным лошадям сена, и потому старшина Джандарбеков предъявил о сем свою претензию " [ 4 ].
Отарлаудың бастапқы кезеңінде патша үкіметі Ертістің сол жағалауындағы далалық аймақты қазақтарға тиесілі деп есептеді. " Омская казенная экспедиция и Областной Омский начальник признавали оные принадлежащими к бесспорным землям Киргизским " [ 4 ]. Бұл Омбы қазыналық экспедициясының ұсынысымен Омбы облыстық бастығының 1833 жылы шығарған қорытындысы. Бекіністің іргесі бекіп, орыстар Семейге мықтап орнығып алған соң, заңға сүйеніп жергілікті халықты шұрайлы жерлерден ығыстырудың түрлі амалдарын қолдана бастады. Алғашқыда Ертістің сол жағалауы даусыз қазақтарға тиесілі деген үкімет енді сол жағалаудағы аралдардың тек біреуі ғана Жоламанға тиесілі дегенді шығарады. " Господин генерал-адъютант граф Бенкендорф, в апреле месяце 1833 года, перепроводил к Министру Внутренних Дел просьбу старшины киргизской найманской волости Юламана Джандарбекова, об отдаче ему, на основании Высочайше утвержденного 1822 г. Устава и согласно определению Омской казенной экспедиции, четырех сенокосов, находящимся на левом берегу реки Иртыша близ Семипалатинской крепости, из коих по распоряжению Генерал-губернатора назначена Джандарбекову, с приближенными его только четвертая часть " [ 4 ]. Казактар мен орыс тұрғындардың саны қалада көбейген сайын шабындықтардан әртүрлі тәсілдермен қазақтарды ығыстыру ісі жалғаса берді. Батыс Сібір Генерал-Губернаторының Ішкі істер министрлігіне жіберген мәліметінде шабындықтарды бөлуді былай шешкен: " Бүкіл Ертіс линиясы бойында шабындықтар тек қана сол жағалауда; казактар линияға қоныстанғаннан бері оң жағалауда ыңғайлы шабындықтар мүлде болмағандықтан сол шабындықтарды пайдаланып келген; егер бұл шабындықтар Жоламанға берілетін болса, Семей гарнизонының аттарына шөп болмай қалады, ондай жағдайда мініс аттары үшін көп шығын жұмсауға тура келеді; осы жағдайларды саралай келе Генералгубернатор Вельяминов келешекте жүргізілетін жер бөлінісіне дейін Директорский аралын- казактарға, плацмайорскийді- линия батальонына, Лекарскийді- қала тұрғындарына, ал Вертевскийді қазақ старшыны Жандарбековке беруді ұйғарады " [ 4 ].
Жоламанға заң бойынша 70 десятина жер тиесілі болғандықтан, шабындықтардың бұлай бөлінуі әділетті деп есептелінді. Қазақтардың малдары жыл бойына жайылымда бағылады. Ал, малдары мен мініс аттарын қызмет бабына қарай қолда ұстайтын әскерилер мен қала тұрғындары, казактар қыстамаға пішен дайындамай тұра алмайды. Батыс Сібір генералгубернаторының осы шешімін Ішкі істер министрлігі қуаттап, Жоламанның төрт шабындықты да сұраған өтінішін қанағаттандырмайды. Осы жерде "... что Свод Законов том 11 учрежденный об управлении инородцами Сибири ст. 3424 и 3430 постановлено, каждому киргизу, который пожелает производить хлебопашество или другие какие-либо хозяйственные заведения отводить по 15 десятин на душу, а страшинам двойную порцию " [ 4 ] деген Заңдар жинағына сілтеме жасап, Жандарбеков
20