Ôèëîñîôèÿ
елдерінде тұңғыш педагогикалық жүйе жасаған ғалым. Жас ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыру үшін үш нәрсенің ерекшелігін жүйелеп алу шарт. Бірінші баланың ішкі ынта-ықыласы, құмарлығы, екінші ұстаздың шеберлігі, ар тазалығы, үшінші сабақ процесінің алатын орны. Ғалым дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесінің ұқсастығына, оның бір-біріне тигізетін әсеріне ерекше мән берді. Әбу Насыр өзінің " Риторика ", " Поэзия өнері туралы ", " Бақытқа жол сілтеу " туралы трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелерге көңіл бөліп, көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, солардың негізін дәлелдеп берді. Этиканы ол, ең алдымен жақсылық пен жамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады. Сондықтан оның этика жөніндегі көзқарастарында жақсылық, мейірбандық категориясы басты орын алады. Оның этикалық ойларынан терең гуманистік көзқарастарды байқауға болады. Өйткені адам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы, сондықтанда оны құрметтеу керек деп түсінді. Фараби жасаған қорытындының басты түйінібілім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігінде. Көркемдік- тән мен жан қасиеттерінің сұлулығын көрсететін белгі деп санайды. Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тарады. Ол ақыл ой мен білімнің биік мәнін дәріптеді.
Әл Фараби трактаттарының әрқайсысы өзіндік бір дүние, қағида, теория мен әдіс. Солардың бірі " Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат " болып табылады. Бұл еңбегінде адам әрекетінің түпкі мақсаттарының бірі- бақытқа жету деп айта келе, сол бақытқа тек білім мен игілік нәтижесінде ғана жетуге болады дейді. Әл Фараби тәрбиенің оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деп санады. Ол ғылымды тарихи үрдіс деп түсініп, ғылым жүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы формасы деген анықтама берген. Фараби сонымен бірге оқу-ағарту мен тәрбие туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады. Еңбектің өзі өнер. Ал еңбек тәрбиесі сол өнерден туындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбек шеберлігін үйретеді, еңбек ету дағдысын қалыптастырады деген болатын. Оның адам еңбегі туралы бұл тұжырымдамалары қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі.
Еңбек теориясын жасау барысында ол антик заманының ойшылдары Плотон мен Аристотелдің тұжырымдамаларын басшылыққа алды. Демек, ол қандайда болсын құбылысты түсіндіруге бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір саланың мәнді байланыстары мен заңдылықтары жөнінде толық түсінік беретін ғылыми білімді қорытудың ең жоғарғы формасы деген қағиданы басшылыққа алған Фараби еңбек тәрбиесінің теориясын " өзінің ішкі құрылымы жағынан бір-бірімен логикалы байланыста болатын біртұтас білім жүйесін құрайды " деп тұжырымдайды. Фараби " Еңбек ету, саналы болу, адамгершілік, ізгілік, ақылдылық табиғаттан туындауы қажет " деген ғылыми тұжырым жасады. Ол адамды жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысына көтерілген, еңбек құралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білген, түсінікті сөйлей білетін саналы ортаның мүшесі дейді. Адам туралы материалистік көзқарасты ұстанған Фараби адам еңбек ету нәтижесінде жоғары сатыға көтерілетінін алға тартады.
Әл Фарабидің пікірінше оқу, тәрбие, білім алу, еңбек ету, ғылым адамы болу адамгершілік және еңбек тәрбиесімен тығыз байланысты. Ол ең алғаш еңбекті, таза еңбекті, адал еңбекті тәрбиенің алғы шарты етіп алды. " Тәрбиені неден бастау керек ", " Философияны үйрену үшін алдын-ала не білу керек " еңбектерінде ғылымды, оқу-ағартуды меңгеру, білім, тәрбие алу, еңбекке үйрену, философияны меңгеру тәрбие әдістеріне байланысты екенін ғылыми тұрғыда
¹ 6( 13) 2016
дәлелдейді. Осы негізде ол оқыту мен тәрбиелеудің мақсаттарын жеке- жеке анықтайды. " Ғылымдар тізбесі ", " Ғылымдардың шығуы " еңбектерінде ғылымдарды үйрену ретін көрсетеді және тәрбиенің, оның ішінде еңбек тірбиесінің тарихи тағылымын, үлгісін болашақ ұрпаққа өнеге, тәлім етіп қалдырады. Әл-Фараби жас ұрпаққа тәлім- тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесін беретін адамды, яғни ұстазды өте жоғары бағалаған. Оның ойынша тәрбиеші адам, яғни қазіргі мұғалім " мәңгі нұрдың қызметшісі ". Ұлы ойшыл Фараби тарихи шындықты, еңбекті, тәрбиені, оның ішінде еңбек тәрбиесін адамның игілігі, бақыты үшін қолдануды армандады. Адамның игілікке жету жолдары туралы ойларын сол кездің өзінде экономиканың, саясаттың, мемлекеттің, отбасы тәрбиесінің, еңбек тәрбиесінің мәселелеріне байланыстыра отырып, аса қажет мызғымас берік негізге сүйенеді. Сондай ақ ол қоғамды ақылмен дұрыс басқарудың шарттары жөнінде батыл пікір айтқан ғұлама ойшыл. Өйткені адам бақытты болуға лайық және сол бақытын табуға тиіс. " Адам өз заманында жақсы да, дұрыс басқарылатын қоғамда ғана шын мәнісінде бақытты өмір сүре алады " дейді данышпан. Сөйтіп, Фараби адамның іс-әрекетіне үлкен мән бере отырып, еңбек қана адамды жануарлар дүниесінен бөліп, оқшау көрсететінін ғылыми тұрғыда дәлелдеді. Адамзат қоғамының өмір сүруіне ең керектісі оның материалдық тұтыну қажеттіліктері дегенді бірінші орынға қойып, осынау маңызды мәселе төңірегіндегі теріс көзқарастарды үзілді- кесілді жоққа шығарады.
Еңбек және еңбек тәрбиесінің ғылыми негізін қолдануда ХII ғасырда жазылған " Фарабидің энциклопедиясы " атты еңбектің маңызы өте зор. Әсіресе мұның трактат ретінде ғылым тарихында алатын орны ерекше. Бұл трактат " Ғылымдар энциклопедиясы ", " Ғылымдар реті ", " Ғылымдар классификациясы " сияқты аттарымен Шығыс және Батыс елдерінде өте ертеденақ мәлім болған. Бұдан көп ғұлама данышпандар тәлім алған. Трактаттарында қоғамдағы барлық құбылыстар мен өзгерістер таза адал еңбектің жемісі деп тұжырымдады. Сөйтіп " Адамды адам еткен-еңбек " қағидасының негізін салып берген. Ұлы ойшыл тарихи шындықты, еңбекті, тәрбиені, оның ішінде еңбек тәрбиесін адамның игілігі, бақыты үшін қолдануды армандады. Бір жолы Әбу Насыр әл-Фарабиден, философия саласында кім мықты, сіз бе әлде Аристотель ме?-деп сұрапты сонда әл-Фараби- егер мен сол кісінің өзінен білім алу бақытына ие болғанымда, онда мен оның ең мықты шәкірттерінің бірі болар едім- деп жауап беріпті. Ғұлама ойшыл: " Кімде-кім хикмат( философия, даналық) білімін оқып үйренуге кіріспек болса, ол ең алдымен жас болуы, ниеті дұрыс, әдепті, қайырымды адам болуы керек. Ондай кісі адамдарға мейірімді, таза, адал болуы, азғын қылықтардан: күнә, қиянат, зұлымдықтан таза болуы тиіс. Білім жолына түскен жан күнделікті күйбең тіршілікті ойламауы қажет. Хиқмет білімін оқып үйренуге кіріспек болған адам білімді де, ғалымдарды да құрмет тұтатын кісі болуы керек. Білімді кәсіп, өнер етіп алмауы керек әрі оны малдүние табу құралы етіп жібермеуі қажет. Кімде-кім мұны керісінше істейтін болса, онда ол көзбояушы саналады. Жалған ақша таза ақша есептелмейтіні сияқты, жалған сөз ешқашан мәнді сөз болмайды. Егер мінез-құлқы біз айтқандай емес, теріс мінезді кісі болса, ол ешқашанда ғалымдар қатарына қосылмайды. Ағаштың өсіпжетілгенін бұтақтағы жемісіне қарай бағалайды ғой. Сондай-ақ адамның басына қонған бақыттың тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты. Кімде-кім өзін өз дәрежесін жоғары көтермек болса, ондай адамнын, өсу жолына тосқауыл койылады " дейді. Ортағасырлық ғұлама данышпан жалпы теориялық ой-пікірдің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре түсті. Халық даналығы туғызған данышпандық пікірлерге ден қойды. Нәтижесінде өзінің философиялық төл
17