Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ ³ ðèáåñ ³ íåí ¹ 5 ( 12 ) 2016
КУНАФИНА НАЗГУЛ МАРАТҚЫЗЫ
"№ 3 жалпы орта білім беретін мектеп кешен " КММ құрамындағы Балалар музыка мектебінің домбыра мұғалімі
Мақала балалар саз мектебінде домбыра сабақтарын жүргізу мәселелеріне арналған . Мақала музыкалық мектеп ұстаздарының , әдіскерлер мен педагогикалық мамандық студенттерінің назарына ұсынылады .
Статья посвящена вопросам преподавания уроков домбры в детской музыкальной школе . Статья будет интересна преподавателям музыкальных школ , методистам и студентам педагогических специальностей .
Article is devoted to teaching dombra lessons in the children ' s music school . The article will be interesting for music schools ' teachers , Methodists and students of pedagogical specialties .
ДОМБЫРА - ХАЛЫҚ ДАНАЛЫҒЫ
Әрбір халықтың артық тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап , біте қайнасып келе жатқан киелі мұра бар . Адам жанының ішкі толқынысын , сезім шеруінің _ нөкірін таңғажайып үн , әуен , ырғақпен жеткізе білетін қазақтың қара қобызы мен қоңыр домбырасы , сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді , осындай мұра қатарына жатқызуға болады . Ғасырдан - ғасырларға іріктеліп , сұрапталып , сүргіленіп , түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып , қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап тұтынып қастерлей білгеніміз жөн . Бұл өнердің еш ұмытылмай халықтың өзімен бірге жасап келе жатуында үлкен мән бар . Өйткені ұлт рухы осы тектес өнер тұғырынан нәр алып биіктейді . Қазақтың классикалық дәстүрлі музыкасы - тілегей - теңіз ғажайып рухани мұра . Ол ата бабаларымыздың жасаған көшпелі мәдениеттің құндылығында " аттың жалында , атанның қамында дүниеге келіп , енді біздің өмірімізбен біте қайнасып , XX - ғасырда да ілесіп жүрді . Ол бір ғасырға жуық біздің мәдениетіміздің жаңа кезеңінде өзінің айрықша келбетін қайталанбас құндылығын аша түсті . Заманымызға Боғда мен Ұзақ , Дәулеткерей мен Құрманғазы , Қазанғап пен Тәттімбет , Абал мен Адай , Байсерке мен Мәмен , Түркеш пен Сеитек , Дина мен Сүгір сынды кемшігер күншілер арқылы жеткен ұлттық домбырашылық классикамыз бұл - бүкіләлемдік қазына . Бізге ата бабамыздан мирасқа қалған , тарту етілген ұлы силығын ерекше құрметтеп , асқан жауапкершілікпен дамытуымыздың міндеті жүктелген . Бүгінгі таңда домбырашыларды оқытып үйрету , бұрынғыдай құлақпен естіп , көкірекпен қабылдау емес , нота бойынша жүргізілетіні белгілі . Қазақ халқының мекендеген жер аймағының өте кең болуына байланысты , домбыра әр аймақта әр түрлі қалыпта жасалынып , бірнеше түрде бұралып , күнге келтіріледі . Музыка тілімен айтқанда бірі кварта ( оң бұрау ) бұрауымен бұралса , ал екінші квинта ( теріс бұрау ) үшінші терция ( қалыс бұрау ) төртінші секунда ( шалыс бұрау ) бұрауында күйге келтіріліп ойналады . Осы кезге дейін халық арасында унисон және октава бұрауында ойналатын күйлерді кездестіріп жүргенімізді айтсақ , домбыра аспабының мүмкіндігінің өте жоғары екендігін соған байланысты бұл аспапта орындалатын шығармалардың күйлердің молдылығын көреміз . Әйткенмен де домбыра мамандары осы бірнеше бұраулардың ішінде кварта ( оң бұрау ) және квинта ( теріс бұрау ) бұрауларында ойнағанды жөн көрген . Бұған бірден - бір себап басқа бұрауда айналатын шығармалардың сирек кездесуі . Музыка оқу
орындарында қай халықтың музыка аспабы болса да , негізінен осы екі бұрау қолданылады . Домбыра - музыка аспаптары ішндегі халқымызға ең көп тараған аспап болғандықтан , оны тартып үйренсем деушілер де көп . Сондай үлкен сұранысты ескере отырып . талапты үйренушіге өз бетінше аспапта ойнап , меңгеріп кетуі үшін талапты үйренушінің нота сауатын ашып , домбыраны нота белгілерімен үйренуім де баса назар аударылды . Домбыра үш бөлімнен тұрады : шанақ , мойын және бас бөлім .
Шанақ жеке - жеке қалақшалардан құралады . Қалақшалардың саны 7 ден 9 - ға дейін кейде 13 - ке дейін барады . Қалақшалар неғұрлым көп болса , шынақтың қырлары соғұрлым аз болады - да , домбыра ұстауға ыңғайлы болады . Шанақтың беті ортасында дыбыс ойығы бар қақпақпен жабылады . Қақпақтың негізгі міндеті - аспапта ойнаған кезде ішектердің тербелісін негізгі тиек арқылы өзіне қабылдап және оны молайтып дыбыс ойығының көмегімен дұрыс жеткізу . Шанақтың түп жағына ішек байланатын ілгек ( кейде " түйме " деп те аталады ) орналасқан . Ал қақпақтың ойығы мен ілгектің ортасына тиек қойылады . Мойын . Домбыра мойны шанақтан домбыра басына қарай сүйірленіп келіп , сол қолдың бас бармағы мен сұқ саусағының арасына сиятындай жіңішке болып жасалынады . Домбыра мойынының сол қолдың әрлі - берлі еркін қозғалысына лайықталып ыңғайлы болуы , дыбыстың таза , анық шығуын қамтамассыз етеді . Мойынның ұзындығы жалпы аспаптың дыбыстық көлеміне , сондай - ақ дыбыс табиғатына орай , орындаушының құлашы еркін жететіндей етіп жасалынады . Балаларға арналған домбыраның көлемі кіші болғанымен дыбыстың көлемі сол қалпында сақталады . Пернелер . Музыкалық дыбыстардың әрі тұрақты , әрі таза шығуы үшін домбыраның мойнына пернелер байланады . Олардың өзара қашықтығы музыкалық дыбыстардың биіктік өлшемінің жарты тонына тура келеді . Пернелерді домбыра ішегінен сәл жіңішкелеу болып , келетін ішектермен болмайды . Бұрын халық күйшілері өз домбыраларына " 9 " немесе 14 перне тағып ойнаған . Бар қызығы , олар әуеннің жетпей жатқан дыбыстарын алу үшін , арнаулы жылжымалы пернелерді пайдаланған . Қазіргі уақытта домбыра пернелері жарты топ аралықтарында тұрақтандырылып " 19 " жерден байланады . Кейбір көлемі кең шығармаларды орындау үшін домбыра мойынының төменгі жағынан тағы да қосымша пернелер тағылады .
79