Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ ³ ðèáåñ ³ íåí
газетіне Міржақып Дулатов . [ 13 ] Г . Н . Потанин : " 1913жылғы Қарқаралы уезіне сапар " жолжазба есебін 1914 жылы Ресей географиялық қоғамының Батыс Сібір бөліміне жариялаған . Онда " Тоқырауынан қайтып келе жатып , бір ауылға қондым . Бұл ауылда Семейдегі семинарияның қазақша тіл мұғалімі Нәзипа әдебиет кешін жасады . Ойнаушылар Нәзипа ханым , гимназист , 11 жасар қыз , һәм бір қыз -бәрі де нағыз қазақ , Некрасов өлеңдерін оқыды " Бұдан Нәзипа 1914-1915 жылдары Семей қаласында ұйымдастырған екі ірі кешті ойланып , толғанып , іштей дайындық жасап , бастамасын қазақ ауылында өткізгенге ұқсайды . Тоқырауын өзенінің бойында өткен кештегі артистер Нәзипа дем алып жатқан ауылдың иесі Ыбырай Ақбаевтің балалары , гимназия шәкірттері , өз үйінде тұрып оқып жатқан сияқты . Семей қаласынан еліне апарып , қазақтың этнографиялық сазды кешін өткізуге дайындықты сол шәкірттердің күшімен , тікелей араласуымен жүзеге асырған . [ 4 ]
Қазақ сахарасында мәдени-этнографиялық кеш өткізу дәстүрін қалыптастырған Нәзипа есімі Семей қаласы тарихында ғана емес , бүкіл қазақ мәдени- ағарту өміріндегі ірі оқиға болды . Кештің мазмұндылығын насихаттаған " Қазақ " газеті , " Айқап " журналы . Кештің лайықты бағасын ел- жұртқа мән- мағынасын егежейтегежей баяндап , түсіндірген мақалалар жазды .
" Айқап " журналында ММ деп қол қойған мақалада " Семейдегі географический подотдел пайдасына жасалған кеш . Бұл кеш атына қарағанда орысша болса да кеште ойналған , тамаша қойылған нәрселер бәрі де қазақша еді . Біз өзіміз істеуге тиісті болған істі бізге орыстар істеп берді . Алашқа аты мәлім атақты ақын һәм философ Ибраһим Құнанабаевтың өлгеніне 10 жыл толды . ілгері басқан жұрт мұндай қадірлі болған адамның атағын шығару үшін талай белгілі істер істеген болар еді " деп жазды Мұстақым Малдыбаев . Ол- қазақ тарихында белгілі адам . 1880-1927 жылдар аралығында өмір сүрген , газеттерге үнемі мақала жазған зиялылар санатында . [ 1 ] Кештің 1-ші бөлімі Абайдың өмірімен қызметіне арналған " Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбаев және қазақ поэзиясы " деген тақырыпта баяндаманы орыс тілінде жасаған . Қазақ қызының баяндама жасауы тыңдаушылардың жан дүниесін босатып , көздерін жасқа бұлап . ғажап әсер еткен екен . Орыс көрермендері Нәзипаның таза орыс тілінде сөйлеуіне таң қалған . Абайдың өмірбаяны , мұрасы хақында тартымды әңгіме өрбіп , Пушкин , Лермонтов шығармаларын қазақша сөйлетіп , Татьяна мен Онегиннің сипатын тарамдап баяндаған . Әлмағанбет Қапсәләмов " Татьянаның сөзі " " Көзімнің қарасы " әнін орындап , ерекше әсер қалдырған . " Өлсем орным қара жер сыз бола ма ? өлеңін Семей география бөлімшесінің мүшелері оқиды . [ 8 ] 2-бөлімде орыс ақындары мен композиторларының шығармалары орындалған . 3-ші бөлімде Г . И . Павловтың " Шамандық туралы " баяндамасымен бақсының ойыны көрсетіледі . ( 91-бет ) Нәзипа бақсының арбау өлеңдерін оқиды . 80 жастағы Берікбай Сәтиев бақсы қобызбен өнер көрсеткен . Берікбай бақсы жынын шақырып , қобызына қосылып ащы , мұңды әуенге салып , сахнаның бір басынан екінші басына секіріп айбаттана ақырғанда орыс ханымдары үрейленіп қалады . Әсерге бөленген жұрт риза болып тарасады . Географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің 1914 жылғы 28 январдағы мәжілісінің № 2 хаттамасында кештен 520 сом 30 тиын ақша түскен . Жұмсалған шығындарды алып тастағанда 400 сом таза пайда кіріске алынып , 300 сом мұқтаждарға бөлініп , 100 сом бөлімшенің болашақ мұражайын салуға бөлінген . [ 6 ]
Кеште жиналған қауым , оның ішінде орыс көрермендері осыдан басқа , қазақтың салт-дәстүрі , әдетғұрпымен танысады . Яғни , бүркіт , қаршығалар көрсетіліп , қазақтың аңшы- саятшылық өнері әңгімеленеді . Қазақ әйелдерінің қымыз сапырып , қонақ сыйлау дәстүрінен көріністер қойылады . Қысқасы , бұл кеште көрсетілген
¹ 5 ( 12 ) 2016
тамашаның барлығы да қазақ тұрмысынан алынған . " Абайдың өлеңі оқылады талай қазақтың әні айтылады , бақсы ойнайды деген хабарды естіп , қаладағы , қырдағы жиылған қазақтың көбіне билет жетпей қалады . Абайдың қадірі халыққа зор екен . Абайдың өлеңі оқылғанда талай қазақтың көзінен жас мөлдіреді " -деп аяқталады " Айқап " журналындағы ММ деп қол қойған мақала ( Мұхаметжан Сералин )
" Қазақ " газеті " Ол кеш бірінші қазақ ақынының құрметіне жасалған бірінші әдебиет кеші болып Һәм бірінші қазақ әйелінің Нәзипа ханым Құлжанов жамағаты майданға түсіп берген өнері еді . [ 4 ]
Біз бүгін ардақты ақынымыз , марқұм Абайдың рухына дұға қылып , қараңғы заманда шырақ жаққан басшымыздың есімі , құрметі , терең мағыналы сөзі атадан балаға , немереден шөбереге үзілмей сақталуын тілейміз . Зәредей шүбә етпейміз , Абайдың өлген күнінен қанша алыстасақ , рухына сонша жақындаймыз . Үнемі бұл күйде тұрмас , халық ағарар , өнер-білімге қанар , сол күндерде Абай құрметі күнен - күнге артылар . " Бірінші ақынымыз " деп қабіріне халқы жиі-жиі зиарат етер , халық пен Абай арасы күшті махаббатпен жалғасар . Ол күндерді біз көрмеспіз , бірақ біздің рухымыз сезінер , қуанар " Міржақып Дулатов [ 4 ]
Құлжанованың ұйымдастырып өткізген 2- кеші 1915 жыл 13 февралінде кештен түскен қаржы Петроградтағы мұсылман соғыс ауруханасы ( лазарет ) тұрмысы нашар қазақ шәкірттеріне мұқтажын өтеуге тең бөлінгені хабарланған . 2- ші кентте сауық өтпекші , приказчиктер клубның ауласына сыймай кетуі ойынға жастар ғана емес , ақсақал , қажылардың да келуі туралы мақала жазған Мұстақым Малдыбаев
Қазақтың ұлттық ойындарының кешін өткізуге әскери губернатордан рұқсат сұрап , 1915 жылдың 13 ақпанында Петроградтағы Жылжымалы мұсылмандар лазереті және мұқтаж білім алушы қырғыздарға пайдасын тең бөлумен арналған әдеби-сазды қайырымдылық кеш - Нәзипа ұйымдастырған екінші ірі мәдени шара деп саналады . Нәзипаның әдеби -сазды қайырымдылық кештерін ұйымдастыру тәжірибесі ұлттық театр өнерінің басы еді . Өзі атқарған істеріне Нәзипа үнемі жастарды тәрбиелеумен халықты мәдени сауаттандыру тақырыптарын қозғап отырды . [ 5 ]
" Ойын-сауықты ұйымдастырушы Нәзипаның ондағы мақсаты-қазақ әйелдерінің бетін ашып , мәдени- ағарту жұмыстарына қатыстыру бастамасы еді " - дейді Мұхтар Әуезов . Мақтаса мақтауға тұрарлық Нәзипаның игі істерінің бірі жағдайы төмен оқушыларға көмек көрсеткені еді . Құлжановтардың тәрбиесін көрген Сапарғали Бегалин " Замана белестері " кітабында былай деп жазады . " Қазақ ойын кешінің тұңғыш шымылдырығын ашқан ерлі-зайыптылар Семей жұртшылығына бұрынғыдан да абыройлы көріне бастады . Ойынның артынан сол кешке жиналған 918 сом ақша қазақтың мұқтаж оқушыларына таратылды . Мысалы : Петебургта , Томда , Орынборда , Қазанда т . б жерлерде оқитын мұқтаж оқушылардың тізімі жасалып , соларға жіберілді . Түнек заманның түнерген бұлтынан жалт еткен сәулесіндей Семей оқушылар даярлайтын мектептің оқытушысы Нұрғали Құлжанов , оның жары қазақтың сол кездегі аса мәдениетті оқыған қызы Нәзипа Құлжанова осындай бір игілікті істі бастаған еді ". [ 5 ] Нәзипа екі тілге бірдей жүйріктігімен көзге түсті . Нәзипаның орыс тіліне жетіктігінің арқасында Абай , Ыбырай , Ғабиттердің шығармалары тұңғыш рет орыс тіліне аударылған болатын . Ы . Алтынсариннің " Кел , балалар , оқылық , оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық ..." деген өлеңін мақсат етіп алған Нәзипа Құлжанованың қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосқан үлесінің зор екенін жазған мақалалары мен шығарған кітаптарынан байқаймын .
1913 жылы Орыс география қоғамының Семей бөлімшесіне , " Азамат серіктігі " ұйымына қазақ
71