Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ ³ ðèáåñ ³ íåí
ӘділбекМайкөтев , Жетісуда -Тоқаш Бокин , Бекболат Әшекеев , ұзақ Саурықов , Тұрар Рысқұлов т . б . басқарды . Ал көтеріліс басылып , қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған кезде , оларға бас - көз болып , кейін аман - есен оларды ауылға жеткізу қажет болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары серіктерімен бірге майданға ( реквизицияланғандармен ) аттанды . Бұны нағыз патриотизм деп түсіну керек . Өйтпегенде сауатсыз , орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігіттерінің елге оралуы екі талай еді .
Биыл бүкіл қазақ даласын дүр сілкіндірген 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына 100 жыл толмақ . Бұл тарих табалдырығын енді аттап отырған 2016 жылдың басты оқиғасының бірі десек , қателеспеген болар едік . Күні өтіп бара жатқан Ресей патшасы II Николайдың бұл жарлығы қазақ тарихында " Зілді бұйрық " деген атпен қалды .
Шығыс Қазақстан өңірінде патша жарлығына қарсылық білдірген ереуілдің ең ірісі Зайсан уезіне қарасты Баспан- Базар болысында болды . Оны ұйымдастырған осы өңірдің көзі ашық , көкірегі ояу болысы болған Мүрсәлім Бектенұлы еді . Бұл ереуілдің Амангелді батыр көтерілісі секілді кеңес үкіметі басшыларының тарапынан лайықты бағасын ала алмауының бір себебі де осы - көтеріліс басшысының Амангелді батыр секілді кедей емес , үстем тап өкілі болуында . Қазақ халқының 1916 жылғы ұлтазаттық көтерілісі Торғайдан өзге барлық аймақтарда қатаң басып-жаншылды . Семей және Ақмола облыстарында көтерілісшілерге қарсы 12 атты әскер жүздігі , 11 күшейтілген жаяу әскер ротасы қимыл жасады , Мүрсәлім Бектенұлы ( 1859 - 1922 ) - 1916 жылғы ұлтазаттық қозғалыс қайраткерлерінің бірі , ақын . Өз бетімен білім алған . 1895 жылы Зайсан уезіне қарасты Қарғыба - Базар өңіріне болыс болып сайланып , 20 жылдан аса ел басқарды . Жасы ұлғайған шағында болыстықты баласы Заманбек атқарған . Мүрсәлім XIX ғасырдың екінші жартысынан бері қазақ даласына тарай бастаған қазақ тіліндегі прогресшіл-демократиялық бағыттағы әдебиеттер мен газет-журналдарды үзбей алдырып отырған . Сол арқылы Ресейдің ішінде және халықтар өмірінде болып жатқан әр түрлі әлеуметтік-саяси жағдайлардан жақсы хабардар болған . Патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығына орай туындаған жағдайға байланысты маусым айының аяғында Көкпекті - Тарбағатай өңіріндегі найман тайпасының 12 болысының өкілдері шұғыл шақырылды . Қыр қазақтары басқармасы ауласына жиналған болыстардың бәрімен Мүрсәлім оңаша сөйлесіп , естуі бойынша патшаның жарлығы бар екенін айтып : " Біз алғаш бодан болғанда жасалған шарт бойынша қазақтан солдат алуға тиіс емес , соны дәлел етіп , келісім бермейік ", - дейді . Мүрсәлімнің ұсынысын болыстар қостады .
" Біз қатын патшаға ( тегі , Екатериналардың бірін айтса
¹ 5 ( 12 ) 2016
керек ) бодан болғанда соғысқа адам береміз дегеніміз жоқ . Жер боданы , мал боданы боламыз деп келіскен секілді едік . Бұл жайында қағаз бетіне түсірілген келісімшартта болуға тиіс . Оның үстіне біз қазір халықпен ақылдасып отырған жоқпыз . Бүкіл боздақтардың тағдыры шешілетін мәселені біз халықсыз қалай шешпекпіз . Мен өз болысымнан жас жігіт түгіл қаусаған шал да бере алмаймын ", дейді .
Мүрсәлім Бектенұлының өзі тұстас болыстардан басты ерекшелігі - саяси сауаттылығында . Оның бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу себебін дәл басып сипаттаған ұзақ өлеңі болған . Мүрсәлім ең алғашқы шара - әкімшілік орталық Көкпектіден Қытаймен шекараға қарай жедел көшу деп шешеді . Мүрсәлімнің тапсырмасы бойынша әр болыстан қарулы жігіттер көшті қорғай отырып , жергілікті шенеуніктерді жоғары органдармен байланыстырмау үшін жолдарындағы телеграф бағаналарын қиратып , сымдарын үзіп отырады . Мемлекеттік архивтің Семей бөлімшесінде ереуілшілер Көкпекті маңынан қазынаның 800 жылқысын айдап әкеткені жөнінде құжат сақталған . Баспан тауының биігіндеі қамал үңгірге бекінген көтерілісшілер патша әскерлеріне алдырмады . Мүрсәлім жігіттерді солдаттан алып қалу үшін ауыл-аймағымен Қытай жеріне , Тарбағатай асып кетеді . Қытай жеріндежүргенде 1916 жылғы оқиғаға арнап 664 жолдан тұратын дастан жазған . Патша тақтан түскеннен кейін елге оралды . 1919 жылы ақ әскерлерді қуып , Көкпектіге келген партизан отрядының командирі Бабенко Мүрсәлімге елді патшаға қарсы көтеріліске жұмылдырғаны үшін сыйлыққа қылыш пен қымбат жүзік тапсырды .
Мүрсәлім болыс бастаған толқу бір ғана Баспан-Базар болысы ғана емес , Найманның Қаракерей табындағы аса ірі Назар руы толық қамтылған секілді . Себебі , бүкіл Назарлардың жайлауы осы күні Көкпекті ауданына қарасты Қалба тауында болатын . Толқу басталғанда қалың Назар сол жерде жазғы жайлауда екен . Атақты ақын Кәрібай Таңатарұлының осы оқиғаға арналған көлемді жыры болған . Онда мынандай жолдар бар : - Шығарды " зілді бұйрық " ақыл-есті , Қалбадан жұма күні халық көшті . Түйенің өркешіне қом батқан соң , Шалдығып Базарға кеп бір-ақ шешті . Қалба жайлауы мен Базар өзенінің арасы кем дегенде 200 шақырым жер . Жайшылықта 3-4 қонып көшетін жер . Ал , патшаның зілді бұйрығынан шошып үдере көшкен ел бұл қашықтықты бір қонып қана алады . Мүрсәлім Бектенұлы шамамен 1924 жылдары өз елінде дүние салады . Сүйегі өз атымен аталатын Мүрсәлім деген жерде .
Осындай қысылтаяң шақтарда ел қорғаны бола білген санаулы ғана ерлеріміздің есіміне құрмет көрсету ұрпақ парызы екені даусыз .
ӘДЕБИЕТТЕР .
1 . Нүрпейісов К . Алаш һәм Алашорда . Алматы , 1995 2 . Дулатов М . Шығармалары . Алматы , 1991 3 . Назарбаев Н . Ә . Тарихтолқынында . " Атамұра ", 1999 4 . Оралов М . Егемен Қазақстан . 2016 жыл . Июнь жарлығына қарсы шыққан Мүрсәлім болыс жайлы не білеміз ?
69