¹ 5 ( 12 ) 2016
Yñòàçäàðäûí ïåäàãîãèêàëûê òýæ ³ ðèáåñ ³ íåí
Мақала тарих сабақтарында 1916 жылғы ұлтазаттық көтеріліс оқиғаларын оқыту мәселелеріне арналған . Мақала орта мектеп ұстаздарына , әдіскерлерге , мұғалімдерге , студенттер мен магистранттарға арналады .
КАПАСОВА ГУЛДАНА РАШИДОВНА
тарих пәні мұғалімдері
СЕКЕЙ ЖАНБОЛАТ
Статья посвящена освещению событий Освободительного восстания 1916 года на уроках истории . Статья будет интересна учителям , методистам , а также студентам и магистрантам педагогических специальностей .
The article is devoted to coverage of events Liberation uprising of 1916 in history lessons . The article will be of interest to teachers , instructors , students and undergraduates of pedagogical specialties .
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында ( Хиуа мен Бұқараны қоспағанда ) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды . Бұл кезде Түркістанда орыс посекілерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе , жергілікті тұрғындарға ( қазақ , өзбек , қырғыз , және т . б .) 0,21 десятинадан ғана жер келді . Сөйтіп , ешқандай жері жоқ қазақ -қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды . Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 проценттен астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланады . Қазақ жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шиеленістерді , жер мәселесі жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады .
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды . Бұл бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға , соның ішінде Қазақстанға да асар ауыр зардаптарын тигізді . Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдерінің және байлардың зорлықзомбылығы мен озбырлығын күшейтті . Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы , ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді . Жергілікті халықтан алынатын салық 3 - 4 есе көбейді , шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді . Осынның бәрі егістік жердің қысқаруына , ірі қара мал басының азаюына әкеп соқтырды . Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты . Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді . Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына , ауыл шаруашылығының тоқырауына , халық арасындағы аштыққа алып келді . Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы өсті , халықтар арасындағы ұлттық бөлінушілік күшейді . Соғысқа қарсы , қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың әйелдері ереуілге шықты . 1916 жылы қаңтар айында мұндай тоқулар Верный , Семей қалаларында болды .
Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің , Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен көпестердің дүкендерін талқандады . Сөйтіп , қоғамдағы қанаушы таптар арасындағы қарамақарсылық , бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат
68
СЕМЕЙ ӨҢІРІНІҢ 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ- АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫС ЖЕТЕКШІЛЕРІ
алды
1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің " Бұратана халықты мемлекеттік қорғаныс жұмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже " қабылдауына байланысты тіпті күшейе түсті . Жұмыстан немесе әкімшілік ережелері мен талаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға , немесе үш ай мерзімге тұтқынға алуға , болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетін болды . Азық-түлік екі-үш есе қымбаттауы да халықтың наразылығын өршіте түсті .
Қазақ жастарын майданға тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып , олардың отарлау езгісі мен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды . Жарлық бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың , соның ішінде Қазақстанның далалық облыстарынан - 100 мыңнан астам , Жетісудан 87 мың адам жіберу көзделді . Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын пайдаланып болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының асқандығына қарамастан кедей жігіттері майданға жұмысқа алынатын " қара тізімге қосты " , ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп , немесе кішірейтіп көрсетіп , әскерге жібермеудің амалын жасап бақты . Мәселен , 60 жастағы кедей шалдары 30 жаста болып , 25 - 30 жастағы бай балаларды 50 жастағы болып болып жазылды .
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор наразылығын тудырды . Елде болыстық басқармаларды талқандау , ауыл старшындарын , қатігез байларды өлтіру , ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл жасау , жер сату жөніндегі құжаттарды , алым - салық қағаздарын т . б . жойып жіберу секілді ашу - ыза әрекеттері кең орын алды . Сойыл , кетпен , шалғы , мылтық , қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп , малдарын әкетуі жиілей түсті .
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарында ұлт - азаттық сипатта болып , патша өкіметіне , отаршылдыққа , империалистік соғысқа және жергілікті жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал - байларға қарсы бағытталды . Бұл қозғалыста еңбекші халықтың өкілдері басқарды .
Торғай даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдин мен Амангелді Иманов , Орал облысы мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев , Әбдірахман Әйтиев , Маңғыстауда-Жалау Мыңбаев , Ақтөбе даласында-